hizkuntza – Ikasle eta irakasle

Ozen irakurtzeaz

Plazan aritzea ez da erraza. Bertan ezagutzen dela bat gizon ote den idatzi zuen olerki batean Bitoriano Gandiaga zenak. Eta askok mintzatzea izango du buruan agian, baina, nire ustez, behar bezala ozen irakurtzea ere zaila da.

Ez da nahikoa hizkuntza jakitea –edota, beharbada, hizkuntza “jakitea” zer den definitu beharko genuke–. Eta, arlo horietan ere, euskaldunok sarritan hankamotz; erregistro guztiak ez dira berdinak eta maizegi ahaztu egiten den puntua dugulakoan nago.

Atzo nire beste blogean idatzi nuen bezalaxe, hala gertatu zitzaion Athleticeko presidente den Josu Urrutiari urteko Ohiko Batzar Nagusian bere hitzaldia irakurtzean. Ez omen da jendaurrekoa bere arlorik sendoena eta lehengoan, gainera, diskurtsoa euskaraz irakurtzean trakets ibili zen: letrak jan, etenaldiak desegoki… mezua ulertzen ez zuela sumatu nion eta, era horretan, nekez mezua entzuleriari zabaldu. Eta arrazoia, seguruenik, bat baino gehiago.

Eta ozen irakurtzea zaila bada, zer esan ozen irakurtzeko testu bat egiteaz. Areago oraindik idazlea eta irakurlea desberdinak direnean. Duela gutxi izan dut horrelako esperientzia bat; badakizu, “euskaraz maila baduzunez, lagunduko didazu testu hau itzultzen, laburra da…” baina ondo egin nahian zailtasuna handia; besteak beste, ezagutzen ez duzun batek eta ezagutzen ez duzun testuinguru batean irakurtzekoa delako.

Euskara akademikoa VS kaleko euskara (Oihan Vega)

Eta gaurkoan, joan den astean idatzitakoari erantzuna Oihan Vegak.

Iñaki Muruak bertsoak aipatu dituenez, nik ere bertsolarien antzera, berak esandako esaldi bati egingo diot tira: “Ez al da egoera a-normala hizkuntza informala era formalizatuan irakatsi beharra?”

Tamalez a-normala guztiz. Erabat ados. Anormala baita euskararen egoera Euskal Herrian, hori da kontua. Batik bat gazteei dagokienez; 0-18 urte bitarteko ikasleen % 93k dakiela euskaraz hitz egiten diote datuek, baina soilik % 33k hitz egiten duela euskaraz kalean (iturria: EJ eta Euskaltzaindiaren ikerketa EAEn 2011) Alegia, euskaraz dakiten hiru euskaldunetik bik gazteleraz hitz egiten dute egunero. Argi dago, zonaldearen arabera asko aldatzen dela joera hori, ez baita gauza bera Abaltzisketako mendi puntako eskola txiki batean edo Barakaldoko institutuan topatuko dugun egoera. Baina oro har, euskarak arazo larria du: zenbait gauza adierazterako orduan ez gara gai, behar bezala, era naturalean, euskaraz esateko. Eta horrek gure kulturan ondorioak izango ditu, ezbairik gabe.

Sexu kontuez aritu ginen eztabaidan era umoretsuan, baita irainen inguruan ere. Nork daki euskaraz behar bezala iraintzen? Zenbat gaztek laidotzen diote elkarri euskaraz? Joseba Aurkenerena, Covadonga Garcia eta Jon Zelaia irakasleek ‘Irainka’ Euskal Irainen Bilduma ere kaleratu behar izan zuten (Gero argitaletxea) euren ikasleei kaleko ele txarrak irakasteko asmoz. Euskara irakasleak irainak irakasten! Hori baino gauza anormalagorik… Baina beharrezkoa guztiz, zoritxarrez.

Gaurko Hitzan argitaratua, Pernan Goñik egina

Gauza bera gertatzen zaigu euskarazko pelikulekin, eta datu batek adierazten du gure hizkuntzaren ezohiko egoera hori: ETB-1en, film bat ematen dutenean audientzia ez da %2ra ere iristen; pelikula BERBERA ETB-2n gazteleraz emititzen denean, aldiz, %12-15ko audientzia izaten du. Seikoiztu egiten da ikus-entzuleen kopurua, eta hori ez dator bat euskal hiztunen ehunekoarekin. Ohitura kontua da? Informazio falta? Erabilera urriaren ondorioetako bat? Ea nor ausartzen den arrazoi zehatza topatzen. Are gehiago, ea nor ausartzen den konponbidea aurkitzen. Horra hor gakoa.

Hizkera formala… formalegia?

Joan den astean Azkue Fundazioak antolatutako Ausar Zaitez ekitaldira hurbildu nintzen. Oihan Vega izan genuen bertan aurkezle. Eta, nire izenkidea bezala bertsolari izango banintz bezala, gaurko sarrerarako puntua eman zidan tarteka egindako solasetan.

Izan ere, euskara eta gazteez aritu zen bere eskarmentutik abiatuta. Eskoletan eta ibiltzen dela aditu nion, hizkera informala dutela mintzagai. Adibide gisa, nerabeek zakilaren sinonimorik euskaraz apenas ezagutzen dutela adierazi zigun, gazteleraz ez bezala. Oihanek zioenez, euskara formala eta estandarra da irakasten dena eta gero gabezia dago sentimenduak atera edo barruak hustu behar direnean, sexuaz hitz egitean edo iraintzean. Bigarren honetaz beste adibide bat eman zigun; Goenkalerako gidoi batean irain handi baten bila ari zela “babalore halakoa” proposatu omen zion hizkuntzan aditu zenak.

Oihan Vega ekitaldiari hasiera ematen — Azkue Fundazioaren argazkia Flickr-en

Nire aldetik, zalantza; non ikasi behar dituzte halakoak hizkuntza-ikasleek? Klasean? Ez al da egoera a-normala hizkuntza informala era formalizatuan irakatsi beharra. Seguruenik, berriki [Enlace roto.] —trailerra ikusgai Sarean— ageri diren bi gizonek ematen digute egoera hau guztia ulertzeko klabea: lehen eskolan erderaz egiten zen eta kalean euskaraz; orain, berriz, klasean euskaraz eta kalean erderaz. Ezagutzatik erabilerarako jauzia dugula erronka begien bistakoa da. Hori bai, ikasketa-bidaian Catalunya aldean euskaraz hitz egiten omen dute nerabeek.

Hizkuntzak ikasteaz

Aste Santua igaro orduko udari begira jartzen da asko. Eta ez dakit moda den, beharra den, familia-kontziliaziorako bideetako bat den… baina hizkuntzak ikastea egoten da maiz planen baitan. Ez da oraingo kontua: esate baterako, [Enlace roto.], Gazteen Euskal Behatokiaren arabera lautik bat joana zen atzerrira hizkuntza ikastera (argitalpena zehatzago ikusi nahi baduzu, erakundearen webgunean bertan duzu eskura) Honi lotuta, kanpoan ikaste hori murriztu egingo zela [Enlace roto.].

Hizkuntzarekiko harremana ezinbestekoa dela ez dut ukatuko. Eleaniztasuna ezinbestekoa ere ei da… ama-hizkuntza ingelesa dutenentzat izan ezik, antza. Baina kontuan izan beharreko aldagai ugari dago, metodorik “onena” ez dagoen bezalaxe. Interesak eta negozioa ere badaude atzerrira horren atzetik. Eta doanaren helburuak eta heldutasun-maila; beti ez omen da ikasteko grina nagusi. Eta ez da merkea.

Pasadizoaren tartea –agian, hiri-legenda– Behin esan zidatenez, soldaduskan, Afrikan eta liburu batean oinarritua ikasi zuen batek euskara; alabaina, ez nioke inori bide hau gomendatuko.

Eta azken hausnarketarena: kanpokoaren laguntza behar denean, zer ari gara egiten hizkuntza formalean? Gizartean beste jauzi bat sortarazten, akaso? Izan ere, ikastetxe batzuetan edozer eginda ere menperatu egingo dute ikasleek bigarren –ala hirugarren– hizkuntza hori, ezta?