Ikasle eta irakasle

Bertsobot

Joan den astekoaren jarraipen gisa, hona hemen Aitzol Astigarragak bidalitako informazioaz osatutako sarrera. Mila esker, Aitzol, eta badakizu txoko honetako ateak irekita dauzkazula.

Sarrera

2012ko apirilaren 18an, Euskal Herriko Unibertsitateko errektore taldeak bertso-saio berezia antolatzeko gonbita luzatu zigun: bertsolari eta makinen artekoa, alajaina! Erronkari baiezkoa eman eta Informatika Fakultateko hainbat ikerlari elkar lanean jarri ginen, bertsoBot-aren lehen prototipoa plazaratuz. Bi robot, Galtxagorri eta Tartalo, aritu ziren saio berezi horretan bertsolariekin batera, eta saioak arrakasta handia izan zuen medioetan. Jendaurrean eta bat-batean egindako saio esperimental horretatik ikasgai garrantzitsuak atera genituen, zinez: bai robotika arloari dagozkionak, eta baita testuen sorkuntza automatikoari buruzkoak ere.

Baina garrantzitsuena: orduko saioak balio izan zigun jolas gisa planteatutakoari serio heldu, eta bertsolaritza, hizkuntza-teknologiak eta robotika uztartuko dituen ikerketa-lerroari hasiera emateko.

Helburuak

Helburu praktikoa jarri diogu ikerketa-lerroari: bertsotan aritzeko gaitasuna erakutsiko duen makina autonomoa garatzea: bertsoa osatzeko instrukzioak ahoz jaso, hauek prozesatu eta ahalik eta bertsorik egokiena osatu eta kantatuz.

Baina helburu praktiko horren atzean, ikerketaren benetako oinarri diren beste helburu hauek dauzkagu:

Makina eta gizaki arteko hizketa bidezko komunikazioa.
Elkarrizketa sistema bat garatzea, bertsoa edo poesia oinarri gisa harturik.
Giza-sormenaren eredu konputazionalak aztertzea.
Poesia sortzaile automatikora bidean pausoak ematea.
- Corpusetatik hizkuntza-ereduak erauzi ikasketa automatikoa baliatuz
- Bertsoen egitura narratiboa aztertu eta mezu berriak egituratu eta formulatzeko aplikatu.

Beraz, bertsogintzaz harago, hizkuntza naturalarekin, euskararekin, diharduten teknologiak ditugu aztergai gure lanean. Oinarrizko ikerketa bazter utzi gabe, aplikazio esperimentalak aurkezten saiatuko gara, geroago alor horietako enpresa edo erakundeek garatu eta produktu bihurtzeko aukera eskainiz. Besteak beste:

Ahots bidezko elkarrizketa-sistemak.
Erantzun emozionalak detektatzeko gai diren robot adimendunak
Hizkuntzen ikaskuntzarako software-tresnak
Plagioak atzemateko eta autore-testuen azterketarako tresnak
Bertso-sorkuntzan lagungarri izango diren tresnak: errima bilatzailea, doinu hautatzailea, bertsoen bilatzaile semantikoa, etab.

Zergatik bertsolaritza?

Norbaitek galde dezake ea zein den benetan robot bat bertsotan jartzearen interesa. Azaldu behar genioke gure helburua ez dela inondik ere bertsolarien pare arituko den makina lortzea. Bertsolaritza aukeratu dugu adierazpide gisa, hizkuntzalaritza konputazionalaren ikuspegitik begiratuta interesgarriak diren ezaugarriak biltzen dituelako:

Hizketa librea bere horretan larre zabalegia da. Bertsoaren betekizunek eremua mugatzen digute, eta horrek, konputazionalki bere bentajak dauzka.
Bertsoaren betebehar tekniko diren neurria eta errima, konputazionalki tratagarriak dira.
Hizketa arruntean ez bezala, bertsotan oso ondo zehaztuak daude elkarrizketaren ezaugarriak: noiz hitz egin eta noiz entzun, berbaldiaren iraupena, etab. Horrek mezu truke eta elkarrizketa errazten du.
Bertsoa bera komunikazio tresna gisa interesgarria da. Bat-bateko bertsoak prozedura zehatza dauka.
Bertsolariak bere mekanismoak dauzka esan nahi duenari forma eman eta bertso bidez adierazteko (ideia nagusia bukaeran, oinen aukeraketa, puntuz-puntu osatzea…); beti ere betebehar tekniko zorrotzak jarraituz (neurria eta errima). Eredu hau, bertsoarena, interesgarria zaigu bai forma aldetik eta baita diskurtsoaren antolaketaren aldetik ere bertatik ikasi ahal izateko.
Ahozko adierazpideen artean, bertsolaritzak leku berezia du gurean. Dokumentazio lan izugarria dago egina, eta corpus hori eredu bikaina litzateke guretzat, bertatik ikasi ahal izateko.

Ikerketa-taldeak

Robotak itxuraz hain erraz egiten duen zeregin bakoitzaren atzean lan handia dago.

Batetik, robotika-lanak daude, RSAIT Robotika eta Sistema Autonomoen Ikerketa Taldeak gorputza jarri dio makina bertsolariari. Honela, robota gai da aginduak jaso eta bere ingurunean mugitzeko: mikrofonora hurbildu, heldu, jiratu, atzera itzuli eta antzeko mugimenduak eginez. Robota hizkuntz naturalean (euskaraz) komunikatzeko gai da, eta sentsoreak baliatzen ditu ustekabeko gertaeren aurrean erantzuteko.

Bestetik, IXA ikerkuntza taldean egindako lanari esker hutsetik bertsoak sortzeko gai da robota (hala-moduzkoak badira ere), ikasketa automatikoko teknikak baliatuz. Era berean, zentzu handiagoko bertsoak sortzeko, beste bide batzuk jorratu dira RSAIT taldearekin batera: corpus bidezko hurbilpena abiapuntu gisa harturik, puntuen arteko antzekotasuna eta koherentzia jorratzen dutenak.

Azkenik, aipatu beharra dago Aholab ikerkuntza taldearen lana.Talde honek ahotsaren sorkuntzan hainbat urtetan egindako lanari esker jarri ahal izan dugu kantari robota.

Kontaktua: Aitzol Astigarraga Pagoaga

aitzol.astigarraga@ehu.es

Robot-bertsolaria?

Behin baino gehiagotan galdetu didate ea ni naizen “Iñaki Murua, bertsolaria“. Baina ezagutzen bagaituzu, begien bistakoa da bion arteko aldea. Hala ere, bertsoen munduarekin zerikusia du gaurko sarrerak.

Izenburua ikusita, zientzia-fikzioaz arituko naizela pentsatu duzu, agian. Kontuz, dena den: Star Trek-en horrela har zitezkeen hainbat tresna inguruan ditugu egun, ordenagailu eramangarriak edo tabletak, esaterako. Areago oraindik: gaur bertan gai horren inguruko hitzaldia emango du Aitzol Astigarragak Bilboko Alondegian. Honela aurkeztu dute ekitaldia:

Bertsoa aipatzean burura datozkigu berehala jolasa, inprobisazioa eta hizkuntza. Robota aipatuz gero, berriz, errazago lotuko genuke lana, errepikapena eta makina bezalako terminoekin. Beraz, robot-bertsolari adierazpenak kontraesana dirudi bere horretan, oximorona.

Orduan, posible ote da robot batek bertsotan egitea? Zeintzuk dira horretarako beharko lituzkeen gaitasunak?

Galdera horiek buruan ditugula, robotika eta hizkuntz-teknologietan barrena egingo dugu bidaia. Bertsolarien gisan, tradiziotik jasoa gaur egunean txertatzen ahaleginduz.

Galtxagorri, robot-bertsolaria — Argazkiaren iturria: http://www.sc.ehu.es/ccwrobot/seccion/robotak

Ni kontu berri-berriaz ari nintzelakoan, orain dela bi urte, 2012ko apirilean, robot eta gizakien arteko bertso-saioa izan zela aurkitu dut; are, robotetako bat ez omen zen oso fin ibili; orduko beste bideo bat, Egañarekin lehian. 2013ko udaberriko beste bideo bat duzu hemen; kasu honetan, bi bertsolari gazteren kontrako lehian. Bietan, Aitzol Astigarraga tartean zen, jakina.

Interesik baduzu, badakizu: arratsaldeko zazpietan duzu Bilboko Alondegian hitzordua. Auskalo inoiz Galtxagorri hori bere esparruan Deep Blue izatera iritsiko den.

Eguneroko arazoei aurre egiten

PISA ez duzula dorre okerrarekin bakarrik lotuko uste dut; Ikasleen Nazioarteko Ebaluaziorako Programa ere badela jakingo duzulakoan nago. Besteak beste, emaitzak plazaratzen diren bakoitzean zeresan ugari sortzen delako, komunikabideetan esaterako (probatu, bestela, [Enlace roto.]). Edonola ere, seguruenik errazagoa da telebistan horri buruzko berri bat ikusentzutea edota egunkariko tituluari erreparatzea 200 orrialdeko txostena irakurtzea baino (hala ere, interesa baduzu, hona hemen ISEI-IVEIren argitalpena)

Halaxe ari da gertatzen egunotan. Izan ere, 15 urteko gazteek eguneroko arazoei aurre egiteko duten gaitasuna dugu puri-purian. Sortzaileak diren ala ez du izenburu ELGAk ateratako argitalpen batek (gazteleraz, hemen, apirileko FOCUS) Laburpena, DEIAn honela: “[Enlace roto.]“; Berrian, aldiz, “EAEko ikasleak OCDEren batez bestekoaren azpitik daude eguneroko eginbeharretan” eta EITBn, “Espainiako ikasleak Europako okerrenetakoak egunerokoak ebazten”. Horrelako azterketa eta ikerketetan dabilen Raimundo Rubiok berri zabalagoa eman digu bere blogean. Are, Nicola Lococok idatzi du DEIAren blogosferan gaiaz, curriculum ezkutuari aipu eginez.

Javier Bergasa DEIAn

Honelako ikerketek irakurketa ugarirako bidea ematen dute, jakina –aterik adina maratila eukitzea esan liteke–. Erkidego Autonomoko emaitzak hobeak direla, esaterako, ELGAko herrialdeetako batez bestekora hurbilduta edota hobetzeko tartea badagoela sailburuak esan duen legez. Baina ez dezagun ahaztu aldagai eta eragile ugari dagoela tartean eta jokoan. Adibide gisa, aspalditxo, 2009ko abenduan hain zuzen, Luis Miguel Iglesiasek bere blogean egindako ekarpena: nola neurtzen den. Arestian aipaturiko ISEI-IVEIren txostenean hurrengoa dio:

“Ebaluazio horren [PISAren] helburu nagusia 15 urteko ikasleen bizitzarako prestaketa mailaren inguruko informazioa eskuratzea da. Helburua ikasleek dituzten ezagutzak erabiltzeko eta helduen bizitzako erronkei modu eragingarrian aurre egin ahal izateko erdietsitako prestakuntzaren, trebakuntzaren eta gaitasunaren inguruan azterketa egitea da”.

Erabilitako bitartekoez helburu nagusiari erantzun zaio? (Raimundo Rubiok probak zertan dautzan plazaratu du) Galdera “inozoa” –horiek izan ohi dira zailenak–: zenbatek erabiliko luke egun GPS edo antzeko tramakunlu bat –bere telefonoan dagoen aplikazioa, urrutira joan gabe– nondik nora joan behar duen zehazteko? –ala ez dakite horiek erabiltzen, auskalo–. Bestela esanda, nola egingo liokete aurre helduek horri? –portzierto, etxean tramankuluren bat programatzekotan nork egingo lukeela uste duzu?–. “Sakonagoa”k hurrengoak: zeri begira prestatzen dira curriculak eta zeri begira zehaztu eta gauzatu ikas-irakas prozesuetan?

Deigarri iruditu zaidan beste kontu bat, txostena gainetik irakurrita –hori ere onartu beharra–: D ereduko ikasleak izan arren, proba gazteleraz egin zuten “guraso edo tutore bat euskalduna ez denean edo etxeko hizkuntza euskara ez denean”. Alegia, proba euskaraz % 16 inguruk egin zuen –edo % 16k baino ez zuen egin; gaizki ez banabil, EUSTATeko datuen arabera, bigarren hezkuntzan % 61 ari da ikasturte honetan EAEn eredu horretan–. “Houston, arazo bat daukagu”la iruditzen zait; adierazle hau ere kezkagarria da, ezta?

Kritiko izatea…

baina mihiluzea izan gabe.

Joan den asteburuan irakurri nuen El Paisen Nik Peachey aditu britainiarriari eginiko elkarrizketa; “ikasleei Facebooken dagoen guztia ez sinisten irakatsi behar diegu” jarri zioten izenburu. Interesgarria iruditu zitzaidan, nahiz eta berak adierazitako kontuak niretzat berriegiak izan ez, “tramankulu” eramangarrien hezkuntz erabilerarena esaterako.

Are, izenburuan agertu zenari kritikotasun hori zabaldu behar dutela gehituko nioke (eta diot). Hala, Facebooken ezezik, Interneten agertzen den guztia ez dela sinistu behar. Ezta irudietan ikusten dena, argazkia izan, bideoa izan… Gure amamak beti esaten zuen telebista ikusten zuenean: “pintar como querer” (deigarria, esaera hau gazteleraz botatzen zuela, euskaldun peto-petoa eta sutsua izan arren) Ariketa erraz bezain argigarria azaldu nuen Botxotik-en.

nattydreaddd Flickr-en (CC lizentziapean)

Eta irudiak ezezik, testu idatzien aurrean ere kritiko izatea erakutsi eta irakastearen erronka hor dago. Kritikotasunez irakurri eta ulertzeaz zer ulertzen duen azaltzen du Daniel Cassanyk… bai, Sustraietatik zerura liburuan, besteak beste. Eta ustez neutroak eta objektiboak diren testuliburuen adibideez janzten du ekarpena.

Beste kontu bat da ikasle horrengan kritikotasuna pizten badugu, azpiko curriculumarekin edo curriculum ezkutuarekin zein neurritaraino egingo duen talka. Edonola ere, “pozik baina arduragabe eta sinesbera” baino hobe kritiko, ezta?

Praktika letratu nagusiak eta bernakularrak

Hau da burura etorri zitzaidan lehenengo gogoeta herenegun Deian ateratako albistea irakurri nuenean: [Enlace roto.]Catalunyan aita batek alabaren testuliburuaz egindako protestaren berri izan nuenean, joan den astean eman nizun berri Botxotik-en kontatu nizuna, kontu bera izan nuen buruan.

Sarreraren izenburua ikusita pentsamendu bitxiak ditudala uste izango duzu agian. Baina, kontuan izan, Daniel Cassanyk erabili ohi dituela hitz horiek (MSN edo idazkera ideofonematikoa bezala) eta Sustraietatik zerura argitaratu aurretik behin baino gehiagotan irakurri –eta landu, itzultzeko besteak beste– behar izan genituela horrelako kontzeptu eta hitzak.

Danielek dioenez, praktika letratu bernakularrak, “idaztean, guk geuk, geure kabuz, gizarte-erakundeek (eskolak, administrazioak, justiziak eta abarrek) ezarritako konbentzioetatik kanpo, zer egiten dugun adierazten du” (egunkari intimoak, lagunen arteko posta, txioak, txat pribatuak eta abar) Praktika letratu nagusien kontrakoa da, hauek publikoak eta formalak baitira, eta arau zorrotzen pean baitaude. Alegia, lagunen artean eta senitartean hizketa biziagoa erabiltzen dugunean bezala, idaztean horrelako testuak ekoizten dira eta bernakularrak deritze.

Kontua da bi esparruak, nagusiena eta bernakularrena, nahasten direnean. Cassanyren beraren iruzkinari jarraiki, desberdintasun horren inguruko hausnarketa ondo dago; klasean bernakularra era formalean irakastea berriz, lekuz kanpokoa –adibide gisa, komunetan idazten irakastea aipatu du–. Hortaz, lehenengo paragrafoan aipaturiko berrian testuingurua falta zaigu.

Halaber, dagoeneko hemendik agertu da hizkera “formalegiari” buruzko kezka; Oihan Vegak idatzitako sarrera, adibidez. Are, Guillermo Gómezek ere aipatu dit inoiz Twitterren euskaldun askoren idazkerak sortarazten dion harridura. Edonola ere, SMSak era ideofonematiko horretan idazteko, hizkuntza menperatu egin behar da, ikerketek diotenez.

Beharbada, bi praktika letratuen arteko jauzia ageri zaigu arestian azaldutako bi kasuetan… edota hizkuntzaren erregistro desberdinen jabe izatearen –ala ez izatearen– ondorioak.