“Bilbainos, go home”

Lelo hori agertu zen Bizkaiko kostaldeko herri batean. Ikusi bezain laster bidali zidan WhatsAppez lagun batek. Turismoaren auziaz pentsarazteaz gain, hizkuntzaren arlora ere eraman zuen neure burua, nola ez.

Hiztegietara jotzen badugu, udatiar agertuko zaigu. Euskaltzaindiaren hiztegian , adibidez, hau dago: “Udatiar. Udako oporraldia igarotzera toki jakin batera doan pertsona”. Hala ere, “beraneante” hitzak badu konnotazio txarragorik nire ustez (“beraneantiak”). Pertsonen arteko maitasun-gorroto kontuak.

Bikoteen arteko maitasun aferak alde batera utzita (horiek ere izango baitira bertakoen eta kanpokoen artean), hainbat tokitan “herritarren” (edo herritar askor en) ekonomia eta, ondorioz, bizitza, turismo-industrian (industria baldin bada, behintzat) eta turistengan oinarritzen dela begien bistakoa da. Pentsa, bestela, nolako buruhausteak dauden konfinamendu-deskonfinamendu garaiotan gai horren inguruan.

Era askotako bisitariak daude, gainera: egun pasa joaten direnak (igandezaleak ote?) edo denbora-tarteak herri batean ematen dutenak: herri berera joan ohi direnak edo tokia maiz aldatzen dutenak; dena delakoagatik begi onez ikusiak daudenak edo ez… Arestian aipaturiko herrian dago, beraz, herritar guztiek ez dituzte kanpotar batzuk ontzat hartzen. Ez dago argi igandezaleez edota udatiarrez ari diren, baina argi dago jatorria, orokortzea ez bada: bilbotarrak. Edo “bilbainoak” (diptongoaz ala diptongorik gabeak? ez da niretzat gauza bera).

Erabilera askea

Herri horretan euskaldunen kopurua ez da hutsala. Baina gaztelera eta ingelesa nahastu dituzte pintadetan (neure kasa gehiago ere ikusi baititut). Zalantza, hortaz: espraidunak euskaldunak izango ote dira? edota uste dute “bilbainoek” hizkuntza horiek ezagutzen dituztela, eta ez euskara?

Portzierto. Sarreraren izen bera zuten jardunaldiak antolatu ei zituzten orain dela urte t’erdi edo. Eta pintadak direla-eta, gogoan duzu Antton Olariagaren “Hormasprayko” komikia?

Normaltasun berria? Normalkeria?

Sarritan gaztelaniaz asmatutako hitzak, hizkuntza horretako hitz bitxiak… jaso eta plazaratzen ditut, Twitter bidez nagusiki; #palabro traol-hitza baliatzen dut horrelakoetan. Garai oparoa izan dugu esparru horretarako oraingoa zalantzarik gabe; egoera berriak izendatzeko hainbat hasi baikara erabiltzen, desescalar esaterako (nire zuzentzaile automatikoak, temati, desconfiar jartzen didan arren behin eta berriz).

Euskararen eremuari dagokionez, koronabirusaren oinarrizko lexikoa plazaratu zuen Euskaltzaindiak, UZEIrekin lankidetzan, apirilaren 14an. Bakartu ageri da hitz horien artean. Hauxe da esanahietako bat: lagunartetik urrundu. Elhuyar ere ari da antzeko lanean: COVID-19 gaitzaren inguruko terminologia. Gure hiztegietako #azkenaldaketak.

Urruntze hori dela-eta, hausnarketa interesgarria irakurri nuen lehengoan (Beatriz González López-Valcárceli elkarrizketa El Diario.es-en). Izan ere, bereiztu egin zituen distantzia “soziala” eta distantzia “fisikoa”; Elhuyarrek, terminologia aldetik, urruntze fisikoa eta soziala proposatu ditu, distanciamientotik abiatuta. Edonola ere, bereizketa kontuan hartzea hitzetatik harago doala iruditzen zait, segurtasun-distantzia ahaztu gabe. Sarritan, fisikoki hurbil gaude baina bakarrik gaudela sumatu. Alderantziz ere gerta daiteke; horra hor aspalditxo egin nituen ikerketa eta proposamenetan komunikazio sinkronoaren alderdi positiboetako bat.

Heds 1 at English Wikipedia / Public domain

Hala ere, badago kezkatzen nauen kontzeptu bat: “normaltasun berria”. Ez dakit zer ukitu ematen dion “berri” horrek berez subjektibo samarra den hitzari. Zer (edo nor) da normala? Nork erabaki du normala zer den? Eta horretarako euskarak badu erreminta bat atzizkien aldetik. Berri hori normaltasuna edo normalkeria (hau ez dago hiztegian) izango ote da?

Nola esan “maternés” euskaraz?


Halaxe galdetu zidan lehengoan kanpoko ezagun batek, euskaraz ez dakien batek alegia: ea gure hizkuntzan horretarako hitzik bageneukan. Begiratzen hasi nintzela aitortuko dizut, irakurle, ea zer zen. Haur txikiekin beste modu batera hitz egiten omen da (edo dugu); hizkera modu horri, hain zuzen, baby talk  deitu zaio, edo motherese.  Genero-ikuspegia dela-eta, parentese  ere bai, eta ikerketa-esparruetan, aldiz, child directed speach (CDS) ei da erabiliagoa.

Hala, gaztelaniaz, eta ingelesetik itzulpena eginda, maternés  ere erabiltzen da antza denez, Lola Ponsek idatzi duenari jarraikiz, adibidez. 

Euskararen eremuan, berriz, Hizpide aldizkarian aurkitu nuen honen inguruko artikulu bat, 49. zenbakian hain zuzen; Juan Jose Zubirik idatzitako “Haur hizkeraren erabileraz”. Artikulu horretan, ama hizkera eta haurrei zuzendutako hizkera hitzak ageri dira.

Gaur egun, haur-hizkera da nagusitu dena antza, besteak beste Euskaltzaindiaren webgunean ageri denari erreparatuz. Edonola ere, argiagoa agian baina “maternés” hori baino prosaikoagoa dela ematen du.

Hona hemen bertatik jasotako hitz batzuk:
apapa (kalera)
apatx (eseri)
ñañan egin (jan)
pa (musua)
pupu (mina)
taka-taka (oinez (ibili))
txitxi (haragi- edo arrain-zatia)

Besterik ezagutu edota erabiltzen al duzu?

Hizkuntzak… eta hizkuntzak

Atzo izan zen Ama Hizkuntzaren (edo Lehen Hizkuntzaren) Nazioarteko Eguna. 1997an izendatu zuen horrela UNESCOk otsailaren 21a, kultura aniztasuna eta eleaniztasuna sustatzeko asmoz. Egun hori dela-eta, bideo bat egin du UPV/EHUko Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedrak.

Beste ekimen bitxi baten berri ere izan dugu egunotan. Izan ere, mapa interaktibo batean, hitz bat ingelesez jarri eta Europan dauden hizkuntzetan agertzen zaigu hitz hori. European word translator deitzen da.

Eta bitxikeria batetik bestera. Horrelakoan ikusten diren bitartean, lehengoan irratiz erakunde hezitzaile baten iragarkian bertan ingelesez curriculuma baliatzen dutela jakinarazten zuten, ikasleak erakartzeko modu egokia delakoan edo. Euren hitzetan, arrakastarik handiena duen curriculuma da.

Neure buruari galdetu nion, curriculuma zer den kontuan izanda, nola egokitu den ikastetxe hori bere ingurura; eduki kontzeptuelez eta harago, zer nolako baloreak eta munduaren ikuskera sustatuko duen ikasleen artean. Eta ez naiz bakarrik Brexitzalea izango ote den pentsatzen ari; besteak beste, hizkuntzaz Britainia Handikoen artean sumatu dudan jarrera ere izan nuen gogoan. Lingua franca menperatzekotan…

Labur esanda: zein toki izango du gainontzekoen ama hizkuntzak mundua ulertzeko modu horretan? Eta, bitartean, Mikel Urdangarinen ahotsean Kirmen Uriberen hitzak etorri zitzaizkidan burura.

Itzultzaile neuronalak

Duela bi urte pasatxo idatzi nuen hiztegiei buruzko sarrera bat; bertan “itzultzaile automatiko neuronalak” aipatu nizkizun jada. Kontua da gaiak aurrera egin duela, jakina, eta une honetan badugu euskaraz aukera bat baino gehiago eskura Sarean.

Horietako bat Jaurlaritzaren webgunean dugu; itzultzaile “gramatikal” bat ere bdadgo. Urrian beta bertsioa aurkeztu ondoren abenduan egin zuten lehenengo balorazioa (egunean 50.000 itzulpen baino gehiago sailburuaren esanetan, besteak beste) eta mugikorretarako aplikazioaren berri eman zen. Halaber, agerraldi horretan adierazitakoaren arabera

Sare neuronalen bidezko itzulpena azken hiru urtean hasi da erabiltzen modu produktiboan, eta jauzi kualitatibo handia dakar orain arte erabilitako sistemekin alderatuta (analisi eta transferentzia gramatikaletan, sistema estatistikoetan edo hibridoetan oinarritutakoak). Itzultzaile neuronalek giza garunaren funtzionamendua imitatzen dute, eta, beraz, entrenamendua behar dute ikasteko. Sare neuronalen bidez lortutako itzulpenak erraz irakurtzen dira, koherentzia dutelako eta esaldiaren barruko elementuen arteko lotura hobeto mantentzen dutelako orain arte erabilitako itzulpen automatikoek baino […] Itzultzaile neuronalak etengabe ari dira ikasten, baina horretarako corpus elebidun handiak behar dituzte


Baina, esan bezala, ez dagoen aukera bakarra esparru honetan. Izan ere, Elhuyarrek ere badu berea (itzultzailea.eus) eta erabilgarri dago 2019ko azarotik ordenagailu eta mugikorretarako. Seigarren hizkuntza gehitu diote urtarrilean: ingelesa gehitu diote lehendik zeuden euskara, gaztelania, frantsesa, katalana eta galegoari.

Ezagun batek itzulpenen kalitatea azpimarratu dit. Nik neuk egindako saiakeretan emaitza ez da txarra izan, oraindik azken froga falta zaidan arren, lagun batek inoiz egin duen froga bat hain zuzen: Silvio Rodríguezen hitzen itzulpena.

Nahiz eta itzulpenak onak izan, profesionalen lana beharrezkoa izango dela esaten da. Ikusiko dugu hemendik bi urtera edo bilakaera zein den… sarreren erritmoa mantentzeko eta ordurako blogak bizirik badirau, jakina.