hitzak – Ikasle eta irakasle

Norekin edo zerekin erkatu?

Beste errealitate batekin erkatzea ohikoa delakoan nago; hurbilagokoa edo urrutiagokoa. Gakoa, nire ustez, erkatzeko erabiltzen den irizpidean datza (edota langa non jartzen den zehaztea). Are, ez omen da hain ohikoa irizpide hori azaleratzea.

Sarritan sumatu dudan gertaera bat: alderaketa egiten duenaren aldeko alderdiei erreparatzen zaie nagusiki; ez, ordea, txarrerako edo okerragorako izan daitekeenari. Badut horren inguruko esperientzia bitxirik, “aste zuria” zela eta, esaterako.

Hala, eta pandemia garaiotan, herrialdeetan muga desberdinak jartzen diren heinean, litekeena da alderaketa egitera jotzea, dela ordutegia, dela ostalaritzaren irekiera edo itxiera, dela harremanen kontua. Eta Belgikan mimatzeko (edo ferekatzeko?) bizikide ez den lagun bat (edo bi, pertsona bakarrik bizitzekotan) etxean hartzea onartu du bertako gobernuak.

Eta nola deitu halako “lagunari”? Iraide Ibarretxek Twitter bidez galdetu zidan. Goxolagun proposatu dute Kale Nagusia programako entzuleek, bide beraren arabera. Iraidek, berriz, gogo hitzarekin jokatzea egokiagotzat jo du: laztangogodun, laztangogokide, laztangogaide.

Gurean ligatzea (eta hortik aurrerakoa) ez ei da oso fenomeno arrunta (Madrilen bizi den lagun batek esan zidan behin hiri-legenda hutsa zela; bere hitzetan, arrakastatsuak izaten ziren Euskal Herrira egiten zituen bisitaldiak). Agian, KaixoMaitia-n edo izango dute berri zehatzagorik. Gainera, egoera berriak distantzia fisikoa zaintzeko joera areagotu egin du, antza. Baina, auskalo, Europarekin erkatzeko asmoz edo horren aldeko eskaerarik ere ez ote den hemen egingo.

Normaltasun berria? Normalkeria?

Sarritan gaztelaniaz asmatutako hitzak, hizkuntza horretako hitz bitxiak… jaso eta plazaratzen ditut, Twitter bidez nagusiki; #palabro traol-hitza baliatzen dut horrelakoetan. Garai oparoa izan dugu esparru horretarako oraingoa zalantzarik gabe; egoera berriak izendatzeko hainbat hasi baikara erabiltzen, desescalar esaterako (nire zuzentzaile automatikoak, temati, desconfiar jartzen didan arren behin eta berriz).

Euskararen eremuari dagokionez, koronabirusaren oinarrizko lexikoa plazaratu zuen Euskaltzaindiak, UZEIrekin lankidetzan, apirilaren 14an. Bakartu ageri da hitz horien artean. Hauxe da esanahietako bat: lagunartetik urrundu. Elhuyar ere ari da antzeko lanean: COVID-19 gaitzaren inguruko terminologia. Gure hiztegietako #azkenaldaketak.

Urruntze hori dela-eta, hausnarketa interesgarria irakurri nuen lehengoan (Beatriz González López-Valcárceli elkarrizketa El Diario.es-en). Izan ere, bereiztu egin zituen distantzia “soziala” eta distantzia “fisikoa”; Elhuyarrek, terminologia aldetik, urruntze fisikoa eta soziala proposatu ditu, distanciamientotik abiatuta. Edonola ere, bereizketa kontuan hartzea hitzetatik harago doala iruditzen zait, segurtasun-distantzia ahaztu gabe. Sarritan, fisikoki hurbil gaude baina bakarrik gaudela sumatu. Alderantziz ere gerta daiteke; horra hor aspalditxo egin nituen ikerketa eta proposamenetan komunikazio sinkronoaren alderdi positiboetako bat.

Heds 1 at English Wikipedia / Public domain

Hala ere, badago kezkatzen nauen kontzeptu bat: “normaltasun berria”. Ez dakit zer ukitu ematen dion “berri” horrek berez subjektibo samarra den hitzari. Zer (edo nor) da normala? Nork erabaki du normala zer den? Eta horretarako euskarak badu erreminta bat atzizkien aldetik. Berri hori normaltasuna edo normalkeria (hau ez dago hiztegian) izango ote da?

Nola esan “maternés” euskaraz?

Halaxe galdetu zidan lehengoan kanpoko ezagun batek, euskaraz ez dakien batek alegia: ea gure hizkuntzan horretarako hitzik bageneukan. Begiratzen hasi nintzela aitortuko dizut, irakurle, ea zer zen. Haur txikiekin beste modu batera hitz egiten omen da (edo dugu); hizkera modu horri, hain zuzen, baby talk deitu zaio, edo motherese. Genero-ikuspegia dela-eta, parentese ere bai, eta ikerketa-esparruetan, aldiz, child directed speach (CDS) ei da erabiliagoa.

Hala, gaztelaniaz, eta ingelesetik itzulpena eginda, maternés ere erabiltzen da antza denez, Lola Ponsek idatzi duenari jarraikiz, adibidez.

Euskararen eremuan, berriz, Hizpide aldizkarian aurkitu nuen honen inguruko artikulu bat, 49. zenbakian hain zuzen; Juan Jose Zubirik idatzitako “Haur hizkeraren erabileraz”. Artikulu horretan, ama hizkera eta haurrei zuzendutako hizkera hitzak ageri dira.

Gaur egun, haur-hizkera da nagusitu dena antza, besteak beste Euskaltzaindiaren webgunean ageri denari erreparatuz. Edonola ere, argiagoa agian baina “maternés” hori baino prosaikoagoa dela ematen du.

Hona hemen bertatik jasotako hitz batzuk:
apapa (kalera)
apatx (eseri)
ñañan egin (jan)
pa (musua)
pupu (mina)
taka-taka (oinez (ibili))
txitxi (haragi- edo arrain-zatia)

Besterik ezagutu edota erabiltzen al duzu?

¿Pero qué lengua es ésta?

Lasai, irakurle lagun; gaurko sarrera ere euskaraz idatziko dut. Baina euskaraz ez dakitenekin du zerikusi zuzena.

Aste honetan bertan, Euskara euskara ez dakitenentzat [sabes más euskera de lo que creees] sarrera irakurri nuen Sustatun. Bertan, beste blog bati egiten zioten aipu, Euskeraikasi blog, eta zehatzago, horretan dagoen zati bati, euskara ez dakitenentzat zuzendatukoari, hain zuzen.

Egia da denok ditugula aurrezagutzak; areago oraindik, helduak bagara; ikaskuntza horietan oinarritzea bide ezin egokiagoa, ezinbestekoa ere esan liteke. Aipaturiko webgunean, hortaz, antzeko ikuspegiaz ari direla esan liteke, baina urrutiagora joan gaitezkeelakoan nago. Izan ere, hitzetan fokalizatzen dute nagusiki –estrategiak pixkat kontuan izanda, akaso– baina hitz gardenak eta hizkuntza jakin batekin loturik ez dauden faktoreak (ezagutzak nahi baduzu) ez dituzte horren aintzat hartzen; hau da, testuinguruen ezagutzaz, testu-mota ezagunen ezaugarriez…

Adibide batekin argituko dizut. Aspaldi ezagutu nuen María Luisa Villanuevak bere hizkuntza-ikasleekin erabiltzen zuen ariketa bat da; asmoa, zeuzkaten ezagutzak aktibatzeko garrantzia azpimarratzea. Horretarako, eurentzat ustez guztiz ezezaguna zen hizkuntza batean idatzita zegoen panfleto bat ematen zien eta hiruzpalau galdera (nora joango ziren, zer ordutan, zerekin topo egitea espero zuten eta horrelakoak) Gehienek erantzun egokia ematen zioten planteatutakoari.

Honezkero asmatu duzunez, panfletoa euskaraz zegoen. Manifestazio bati buruzkoa zen. Baina, agertutako hitz gardenak (manifestazio, adibidez) baliatuta eta testuek komunean dituzten egiturak ezagututa (panfletoek, kasu honetan) gai ziren hainbat informazioz jabetzeko. Irakasleak azaldu egiten zien gerora zein zen hizkuntza eta ondorioa: hizkuntza ezezagun horretan zerbait ulertzeko gai baziren, zer esan ingelesari buruz, inguruan duen indarra kontuan izanda.

Hau honela, hitzei eta irudiei erreparatzeko estrategia ez dago gaizki, baina makulu gehiago ere badaude. Eta, argi dago, uste duguna baino gehiago dakigula sarri.

Ikasi, desikasi, berrikasi

Duela gutxi, Huescako Sallent de Gállego herrian nengoela, topo egin nuen argazkian ikusiko duzunarekin; iraganeko komunikazioen bi ikurrekin alegia. Egia ere bada oraindik orain telefono finkoak -eta telefono-kabinak, are maila apalagoan izan arren- eta paper bidezko posta baliatzen direla, baina egoiliar digitalei horiek zer diren ezagutzea ere kosta egingo zaie seguruenik. Hala, garai batean ikasitakoa, maila batean desikasi egin behar izan dugu -et, et, “palabroa” nik idatzi aurretik agertu da, Deian bertan 2012ko maiatzean [Enlace roto.], esaterako- komunikazio-era berriagoetara egokitzeko, hau da, berrikasteko. Ohartu, bestela, nonahi mugikorren pantailetan sakatzen ari direnen kopurua.

Comunicacion en Sallent — Behingoagatik, argazkia neurea

Halaber, eta beti ikastearen auzia -udan barne, aurrekoan idatzi bezala– gogorarazi dit aste honetan [Enlace roto.]. Ikasi eta ahazteaz. Eta deigarria bere zutabearen bukaera: “gogoratzen dudana bezainbeste maite dut ahaztu dudan guztia”.