Hizkuntzen heriotza

Bueltaka dabilkit sarrera hau abuztuaren hasieran Mamen Hornok idatzitako “Por qué mueren las lenguas” sarrera irakurri nuenetik. Bi arrazoi nagusi azaltzen ditu bertan.

Halaber, Juan Tortosak idatzitako “Filólogos cabreados” testua ere irakurri dut gerora. Latina eta grekoa hizkuntza hilak ote diren aipatzen da. Arestian azaldutako sarreran, arrazoietako bat ematen dio Mamenek latinaren “desagerpena”ri (irakurri bere sarrera jakin nahi baduzu, merezi du-eta). Ohi bezala, pentsatzeari ekin eta nire bizitzako pasadizoekin lotu ditut kontu hauek guztiak.

Izan ere, eta Botxotik Ziberespaziora blogean kontatu nuen iaz, BUPeko ikasle nintzela, bigarren mailan hain zuzen, latinarekin egin nuela topo. Egia esan, latinarekin eta irakasle berezi batekin; asko zekielakoan nengoen… eta nago. Ez zaitez harritu: latinez hitz egiten zigun klasean irakasle horrek. Gogoan ditut, bai, “Urlia, surge / sede” [alegia, Urlia altxatu / eseri] edo “aperum librum in pagela ducentesima prima” bezalakoak. Garai hartako klasekide batek oso oroimen onekoa naizela esaten dit; ez dakit ba halaxe izango den, baina latinaren bestelako ikuspegi bizi bat eman zigula begien bistakoa da.

Mamenek azaldutako bigarren arrazoian euskararen kasuan sumatu dut. Eta horrelako arriskuei aurre egiteko egindako ahaleginak. Besteak beste, “Fisika nuklearra ere euskaraz” sarreran azaldutako ikuspegiak tarteko. Azken finean, sarri (eta aspalditik gainera) esan dut ez dudala hizkuntza kontuengatik museoko ataltxo bat izan nahi.

Eta nola ez, ezin ahaztu sarritan irakurri ditugun Joxan Artzeren hitzok:

Eta iluntzeko bakian

Isiltasuna. Horixe nabaritzen dut egunotan Bilbon; beste tokietan antzera gertatuko delakoan nago. Izan ere, gauden egoeran horixe da hainbat unetan nabaritzen dena. Izatekotan, erdi ahazturik genuen txorien txioa gehienez.

Nire doktoregorako bidean hamaika aldiz sumatutako isiltasun hura ari naizela berreskuratzen ematen dit. Izan ere, egun haietan jardunaldia luzatzeagatik edota goiz altxatzeagatik izaten nuen lagun isiltasuna. Dena den, isiltasuna apurtzekoa naizela uste dut. Pixkat gozatutakoan, irratia piztu, musika jarri edo, besterik ez bada, soinuak eta musikak datozkit burura nire oroitzapen musikala dela tarteko. Egunotan ere antzeratsu gertatzen zait.

Hala, batzuetan Amaia Urangak kantatu zuen fadoa datorkit (oker ez banago, Fran Lasuenek euskaratu zuen): “egun batzutan isiltasunak ere desafinatzen du”. Edo Xabier Zabalaren “Isiltasunean“, esaterako.

Aberri Egun berezia izan da 2020koa; agian, belaunaldietan gogoratuko dena. Besteak beste, eta aspaldiko partez, joan den mendeko 70. hamarkadan gure amak erositako ikurriña balkoiratu dugu gaur (semea zur eta lur jatorriaren berri izan duenean). Eta gaur, egun berezi bezain bitxi honetan, beste musika bat dabilkit buruan dantzari. Lauaxetaren olerki bat, eta batez ere, nik Antton Valverderen eta Itziarren musikak gogoan; Eñaut Elorrieta ere izan liteke:

eta iluntzeko bakian / norbaitek darrai kantari / dana emon bihar yako / maite dan askatasunari

Bi maisu joan zaizkigu, Antonio eta Patxi

Ez gaude ohiko egoeran. Hala ere, bizitzak aurrera darrai. Beraz, jaiotzak (gutxi, nik uste; ez dut uste hori aldatu denik) eta heriotzak (koronabirusak areagotuta, seguruenik) inguruan ditugu, beti bezala. Dena den, badago aldagai garrantzitsua ekaitz-egunotan: ezin hurbildu agur esatera, senide eta lagunekin bat egitera, ezarrita dauden mugengatik. Beti da tristea hurbileko bat galtzea eta are tristeagoa ezinbestez agurra urrutikoa bada.

Niretzat maisu izan diren bi pertsona joan zaizkigu astearen hasieran, biengandik ikasi baitut; biak ezagunak, zein bere mailan eta eremuetan. Eta neuretzat ere maila desberdinean ezagun: komunikabideak tarteko ezagutu nuen Antonio Álvarez-Solís kazetaria; adiskidetasunak hurbildu ninduen Patxi Zabala Díazengana (ikasketaz ere maisu, portzierto). Lehenengoak aipu edota obituario ugari izango duelakoan gainera, utzi, irakurle horrek, bigarrenari buruz nire barrua hustutzen.

Gaztetan ezagutu genuen elkar Patxik eta biok, eta, denborak zedarritzen dizkigun mugak muga, ez dugu urte luzeetan harremanik eten: musika eta konpartsa, Athletic, bidaiak, bazkariak, Txokoa…

Handia zen Patxi; alderdi guztietan. Behinola, lagunen taldea asteburu pasa joan ginen Nafarroara, Zubietara hain zuzen. Bertako ostatua ia beterik genuen lagunok; ordurako lagunon seme-alabak ere tartean ziren. Eguneko txangoa amaituta herrira bueltatzean bertako umetxoak zain izaten genituen frontoi inguruan balona ateratzeko prest, hiritarron kontra futbolean aritzeko. Eta bigarren egunerako muga bat jarri ziguten: gainontzeko helduek bai baina “gizon paretak” ez zeukan jokatzerik. Bai, asmatu duzu: Patxiri deitzen zioten zubietar gaztetxo haiek gizon pareta.

Handia ardoaren munduan ere bai, besteak beste. Zenbat ikasi dugun gaiaz berarekin, ardoak dastatuz, azalpenak entzunez, merezi zuenaren truke ordaindu beharrekoa ordainduz… eta merezi ez zuenean arbuiatuz. Eta zenbat ardo ez ote zuen izango gordeta. Adibidez, etxean agertu zitzaigun behin 1970ko Murua etxeko erreserba bat dasta genezan, ia aurkitu ezina zen uzta bateko ardoa. Berak adierazitakoari jarraikiz, buruan dut gordeta ardo hura (aparta!); botila ere gorde nuen bitxikeria modura eta hor daukat oraindik.

Umorea eta ironia hurbil izaten zituen. Bideo barregarriren baten bila sarri. Eta beste pasadizo bat. Ihauterietan behin denok deabru jantzita azaldu ginen bat izan ezik. Bai, ezer esan gabe, aingerutxo bat agertu zen. Tira, aingerutxoa baino aingeru handi bat, hego, koroa eta guzti: Patxi bera.

Sukaldean ere ondo moldatzen zen. Ondo esan dut? Ez, oso ondo baino areago, bikain. Baina ez zidala joko handirik ematen aitortu beharko dizut. “Zertan lagunduko dizut, Patxi?” galdetu eta bere erantzuna, “txakolina fresko mantentzea eta basoa beteta egon dadila zaintzen; baratxuriak txikitzeko denbora luzeegia ematen duzu eta gainera zatitxoak ez dituzu berdin egiten”. Hori bai; txokoan bazen, gero sarritan bukaerako kontuak nik neuk egin behar.

Eta bidaiak… Antolatzaile eta aholkulari aparta. Txantxetan (edo ez horren txantxetan), Portugaleko kontsul egin beharko zutela esaten nion; edo enbaxadore honez gero. Urtean zenbat aldiz joaten ote zen bertara, urtero-urtero gainera; bazter guztiak ezagutzen zituelakoan nago, eta non jan eta edan (ondo, jakina) bereziki.

Bere heriotzaren berri izan bezain laster, sinistu ezinik nenbilela (bezperan bideodeia tarteko ardo bat partekatzen ibili baikinen eta barre-zeinudun mezuak izan ziren trukatu genituen azkenak) musika eta hitz batzuk etorri zitzaizkidan bapatean gogora: Paveseren heriotzaren begiak Leteren itzulpenean lehenengo (“etorriko da zure soaz heriotza“). Baina ez zetorrela Patxiren izaerarekin bat pentsatu nuen. Seguruenik ez luke abesti tristerik nahi izango eta hurbilago egongo zatekeen Amurizaren hitzetatik (“bestela datozen penai ez diet surik bota nahi“). Beharbada, “Xalbadorren heriotzean” jo lezake baten batek egokiagotzat. Edo Fernando Artola Bordariren bertsoak (“nork esango zun.. azkenenengoa izango zela… mezua”). Edo, auskalo, Mikel Zarateren hiletan Benito Lertxundik erabilitako hitz batzuk moldatzea litzatekeen hobe: “Agur Zabalako jauna, ardoaren zalduna”. Agian alaiagoa izan beharko lukeen honek guztiak. Edo fado bat.

Azken finean, “agian” asko (gehiegi, agian), ustekabean galdutako, lapurtutako agurraren ordez. Edozein modutara, bere omenez topa eginda, horretan zalantzarik ez. Eta ardo on batez.

Ospakizuna Derion

Honez gero badakizu, irakurle lagun horrek: Derioko Seminarioan, Resurreccion Mª de Azkue ikastetxean alegia, egin nituen batxilergoko ikasketak joan den mendean, BUP zenean alegia. Lehen hezkuntzakoak, berriz, Begoñazpi ikastolan (eta bere aitzindari izan zirenetan) .

Euskara izan nuen lehen hizkuntza; ama-hizkuntza, nahi baduzu. Egia esan, gaztelania ere bai, txikitatik bietan moldatu bainintzen. Are, gogoan badut bitartekotza linguistikoa indarrean jartzen nueneko pasadizoren bat (baina hau hurrengo baterako utziko dut).

Euskaldun-zaharra esan genezake hortaz, bilbotar peto-petoa izan arren. Txikitatik euskalduna izanagatik, euskara lantzeari ekin nion jakina, ikastolako kume izanda. Deriora jauzia emandakoan, legez hizkuntz eredurik ez zegoen garaian, nahiz eta ikasketak gaztelaniaz ziren, bagenituen euskarazko eskolak (Jon Kortazar izeneko gazte bat izan zen irakasleetako bat, esaterako) eta bestelako gaietan ere lantzen genuen (besteak beste, Mikel Zarate edo Josune Ariztondorekin).

Deriotik mugitu gabe, ohikoa zen udan euskara lantzen segitzea uztailetan antolatzen ziren Udako Ikastaroetan. Eta halaxe egin nuen urte batzuetan, hamaika kiderekin denborak eta espazioak partekatuz; Labayru Institutoko tituluak ere eskuratu nituen. Gogoan dut erabiltzen zen leloetako bat: dakigunetik ez dakigunera. Orduan ez nuen halakorik espero, baina helduen euskalduntzea izan dut gerora lanbide gainera.

50. urteurrenera helduko aurten Derioko Udako Euskal Ikastaroa (DUEI irakurri dut berriki; irudian ere ikus daiteke). Eta ospatzeko dei bat ere badagoela jakin dut, ekainaren 15erako hain zuzen. Bazkari batekin, jakina. Nik ez dut joaterik izango, baina egun gogoangarria izango da, zalantzarik gabe. Zorionak hemendik, Labayruri, ikastaro horiek sortu eta bultzatu zituztenei eta, zelan ez, partaide izan ziren ikasle eta irakasle guztiei.

Parentesiak eta jauziak

Aste Santuan gaude bete-betean. Nahiz eta agian, Peli Huicik bere blogean adierazitakoari jarraikiz, “Santu” hori parentesi artean jarri beharko genukeen, urte gutxiren buruan egoera oso bestelakoa delako.

Pertsonen mugimenduak ugari ei dira, baita egunotan ere. Esate baterako, Bilbo bilbotarrez hustu egiten den bitartean, kanpotik etorritakoez beteta egongo omen da (eta hala espero, turismoa diru-iturri garrantzitsu bilakatzen ari zaigulako, ezta?) Dena den ez naiz gentrifikazioaz edo turismofobiaz arituko gaurkoan. Ohitura aldaketei buruz baizik.

Garai batean (eta ez da oso denbora luzea pasatu) ia erabatekoa zen deskonexioa: telefonoz edo ematen zizuten berriren bat, eta garrantzitsua bazen. Egunkari bidez hurbileko berriak jaso nahi izatekotan (gustuko kirol-taldearenak, esaterako), ez zegoen beti aukera errazik eta nik ikusia dut Mediterraneo itsasoaren inguruko tokietan aurreko eguneko egunkaria erostea zela ohikoa, hala heltzen baitzen (eta kostako edizioa gainera; azken hau ez dakit txantxetakoa ez ote zen). Irakurle sutsuren baten kasuan jakin badakit etxean kanpoan egon bitarteko egunkariak gordetzen zizkiotela, bueltan denak irakurri ahal izateko.

Egun, aldiz, Interneteko lotura da gakoa. Datu nahikoa izatea edo wifi lotura. Hala, nahi dugun egunkaria irakurriko dugu, ohiko irratiari ez diogu muzik egin beharko, telebista-katea hautatzeko modua izango dugu eta nahierara ikustekoa gainera, gizarte-sareetan murgilduta segituko dugu ohitura badugu… Ondorioz, parentesia izango da gehienez izango duguna, jauzi nabarmenik gabe, “mundu zibilizatutik” alde egiten ez badugu behintzat. Horrela egotea zibilizatua baldin bada, jakina.