ohiturak – Ikasle eta irakasle

Norekin edo zerekin erkatu?

Beste errealitate batekin erkatzea ohikoa delakoan nago; hurbilagokoa edo urrutiagokoa. Gakoa, nire ustez, erkatzeko erabiltzen den irizpidean datza (edota langa non jartzen den zehaztea). Are, ez omen da hain ohikoa irizpide hori azaleratzea.

Sarritan sumatu dudan gertaera bat: alderaketa egiten duenaren aldeko alderdiei erreparatzen zaie nagusiki; ez, ordea, txarrerako edo okerragorako izan daitekeenari. Badut horren inguruko esperientzia bitxirik, “aste zuria” zela eta, esaterako.

Hala, eta pandemia garaiotan, herrialdeetan muga desberdinak jartzen diren heinean, litekeena da alderaketa egitera jotzea, dela ordutegia, dela ostalaritzaren irekiera edo itxiera, dela harremanen kontua. Eta Belgikan mimatzeko (edo ferekatzeko?) bizikide ez den lagun bat (edo bi, pertsona bakarrik bizitzekotan) etxean hartzea onartu du bertako gobernuak.

Eta nola deitu halako “lagunari”? Iraide Ibarretxek Twitter bidez galdetu zidan. Goxolagun proposatu dute Kale Nagusia programako entzuleek, bide beraren arabera. Iraidek, berriz, gogo hitzarekin jokatzea egokiagotzat jo du: laztangogodun, laztangogokide, laztangogaide.

Gurean ligatzea (eta hortik aurrerakoa) ez ei da oso fenomeno arrunta (Madrilen bizi den lagun batek esan zidan behin hiri-legenda hutsa zela; bere hitzetan, arrakastatsuak izaten ziren Euskal Herrira egiten zituen bisitaldiak). Agian, KaixoMaitia-n edo izango dute berri zehatzagorik. Gainera, egoera berriak distantzia fisikoa zaintzeko joera areagotu egin du, antza. Baina, auskalo, Europarekin erkatzeko asmoz edo horren aldeko eskaerarik ere ez ote den hemen egingo.

Eta iluntzeko bakian

Isiltasuna. Horixe nabaritzen dut egunotan Bilbon; beste tokietan antzera gertatuko delakoan nago. Izan ere, gauden egoeran horixe da hainbat unetan nabaritzen dena. Izatekotan, erdi ahazturik genuen txorien txioa gehienez.

Enjoy the Silence... — “Enjoy the silence”. Thomas Leuthard.

Nire doktoregorako bidean hamaika aldiz sumatutako isiltasun hura ari naizela berreskuratzen ematen dit. Izan ere, egun haietan jardunaldia luzatzeagatik edota goiz altxatzeagatik izaten nuen lagun isiltasuna. Dena den, isiltasuna apurtzekoa naizela uste dut. Pixkat gozatutakoan, irratia piztu, musika jarri edo, besterik ez bada, soinuak eta musikak datozkit burura nire oroitzapen musikala dela tarteko. Egunotan ere antzeratsu gertatzen zait.

Hala, batzuetan Amaia Urangak kantatu zuen fadoa datorkit (oker ez banago, Fran Lasuenek euskaratu zuen): “egun batzutan isiltasunak ere desafinatzen du”. Edo Xabier Zabalaren “Isiltasunean“, esaterako.

Aberri Egun berezia izan da 2020koa; agian, belaunaldietan gogoratuko dena. Besteak beste, eta aspaldiko partez, joan den mendeko 70. hamarkadan gure amak erositako ikurriña balkoiratu dugu gaur (semea zur eta lur jatorriaren berri izan duenean). Eta gaur, egun berezi bezain bitxi honetan, beste musika bat dabilkit buruan dantzari. Lauaxetaren olerki bat, eta batez ere, nik Antton Valverderen eta Itziarren musikak gogoan; Eñaut Elorrieta ere izan liteke:

eta iluntzeko bakian / norbaitek darrai kantari / dana emon bihar yako / maite dan askatasunari

Nola esan “maternés” euskaraz?

Halaxe galdetu zidan lehengoan kanpoko ezagun batek, euskaraz ez dakien batek alegia: ea gure hizkuntzan horretarako hitzik bageneukan. Begiratzen hasi nintzela aitortuko dizut, irakurle, ea zer zen. Haur txikiekin beste modu batera hitz egiten omen da (edo dugu); hizkera modu horri, hain zuzen, baby talk deitu zaio, edo motherese. Genero-ikuspegia dela-eta, parentese ere bai, eta ikerketa-esparruetan, aldiz, child directed speach (CDS) ei da erabiliagoa.

Hala, gaztelaniaz, eta ingelesetik itzulpena eginda, maternés ere erabiltzen da antza denez, Lola Ponsek idatzi duenari jarraikiz, adibidez.

Euskararen eremuan, berriz, Hizpide aldizkarian aurkitu nuen honen inguruko artikulu bat, 49. zenbakian hain zuzen; Juan Jose Zubirik idatzitako “Haur hizkeraren erabileraz”. Artikulu horretan, ama hizkera eta haurrei zuzendutako hizkera hitzak ageri dira.

Gaur egun, haur-hizkera da nagusitu dena antza, besteak beste Euskaltzaindiaren webgunean ageri denari erreparatuz. Edonola ere, argiagoa agian baina “maternés” hori baino prosaikoagoa dela ematen du.

Hona hemen bertatik jasotako hitz batzuk:
apapa (kalera)
apatx (eseri)
ñañan egin (jan)
pa (musua)
pupu (mina)
taka-taka (oinez (ibili))
txitxi (haragi- edo arrain-zatia)

Besterik ezagutu edota erabiltzen al duzu?

Birziklatzen

Inoiz egiten dituzte “zerk amorrarazten zaitu” bezalako galderak. Ez dakit bapatean zer erantzungo nukeen baina bada esparru horretan argi dudan kontu bat: jasanezina zait jendeak kalean lurrera paperak edo hondakinak botatzea. Heziketaren kontua izan daiteke, agian.

Ez da kalea, baina futbol-zelaietan eta antzekoetan pipa-jaleek pipita-azalak oinen azpietan pilatzeak antzeko efektua sortarazten du nigan. Eta kontuan izan azken boladan San Mames pipa-jaleez bete egin dela dioela zenbaitek; hala ere, ez omen da bakarrik Bilbon gertatzen. Hona hemen zer dioten Errealaren webgunean:

Azken urtean 100 tona pipa inguru kontsumitu ziren liga osoko futbol estadioetan. Eta pipa horien azalen %70 baino gehiago lurrera bota ziren.

Horregatik, besteak beste, poztu egin nau Anoetan indarrean jarri duten ekimena ezagutzeak: Anoetatik Gipuzkoako baratzetara. Funtsean, honela laburbildu daiteke (bertatik jasotako hitzak):

Zaleei ontzi laranja biodegradagarri bat emango diegu, landareen tintaz diseinatua, partidan zehar pipa azalak sartzeko […]. Partiden ondoren, zaleek berariaz jarritako kolore berdineko edukiontzietan sartuko dituzte ontziak. Ondoren, baratzetako hondakin freskoekin nahastuko dira, konpostatzeko metetan, eta, 9-12 hilabeteko prozesu baten ondoren, ongarri zaku bihurtuko dira Gipuzkoako lurrerako.

Jakin badakit birziklatzea ez dela beti erraza izaten (etxebizitzetan espazioa behar delako horretarako, esaterako) baina birziklatzen ez dutenak erta espazio publikoak zikintzen dutenen antzeko mailan daude nire ustez. Horregatik, ekimena arrakastatsua izatea espero dut. Ea gainontzeko taldeek (Athleticek esaterako) antzeko bideak jorratzen dituzten.

Tsundokua… eta liburutegiak

Tsundoku. Seme-alabei entzun nien lehengoan, nire irakurtzeko zaletasuna zela-eta. Gerora, egunkariren batean irakurri dut haren berri. Wikipedian ere ageri da; oraindik ez, ordea, euskarazko bertsioan. Honetan datza Japoniatik etorritako ideia edo hitz hori: irakurriko ez diren irakurtzeko materialak (liburuak) erostea, gero besterik gabe etxean pilatuta uzteko. Halaber, apalean irakurriak izateko zain dauden liburuak izendatzeko ere erabiltzen da.

Bibliomania kontzeptuarekin lotuta dagoela aipatzen dute arestian aipatutako iturrian (sinonimotzat jo dituzte La Vanguardia egunkarian). Nahasmendu obsesibo-konpultsiboa ei da bibliomania, liburuak pilatzeko joera alegia, baina ez da liburuzaletasuna edo bibliofilia.

Neure aldetik, bestelako mania bat sumatu dut azken boladan liburuen inguruan; Diogenes digitalaren sindromearekin lotura izango luke (hau badago euskaraz Wikipedian kontzeptu orokorrari dagokionez): disko gogorren batean zein irakurgailuan liburuen bertsio digitalak pilatzeaz ari natzaizu, bizitza osoan zehar irakurtzeko kopurua guztiz gaindituz. Adibidez, ezagun batek eskaini zidan duela gutxi horrelako liburu-bilduma amaigabe bat, bere kide aditu batek lortua ez dakit zein webgunetatik.

Zaletasuna mania bihur ez dadin, eta niretzat erosi ditudan liburuak oparitzeko zein beste moduren batean (liburuen gurutzaketaren bidez, esaterako) gainetik kentzeko ohiturarik ez dudanez gero etxeko bilduma fisikoa kudeazina izan ez dakidan (La Vanguardiako berrian badago horri buruzko aholkurik, dena den), liburutegien zerbitzua ere baliatzea erabaki nuen aspaldi.

Areago oraindik. Liburutegietarako joan-etorriak beti errazak ez direnez, bestelako zerbitzu bat erabiltzen hasia naiz: e-Liburutegia. Labur esanda: Internet bidez liburu elektronikoak mailegatzeko zerbitzua da e-Liburutegia, Eusko Jaurlaritzak sortu, mantendu eta herritarren esku jartzen duena. Baditu bere mugak, baina ematen dit denboraren poderioz hobetzen joango dela, mailegatzeko liburuen kopurua handitzen joango den bezalaxe.

Eta zu, irakurle, zein izaten da zeure liburuekiko jokabidea? Edota oporretan egon arren ezertxo ere irakurtzen ez duen horietakoa zara?