iritziak – Ikasle eta irakasle

Norekin edo zerekin erkatu?

Beste errealitate batekin erkatzea ohikoa delakoan nago; hurbilagokoa edo urrutiagokoa. Gakoa, nire ustez, erkatzeko erabiltzen den irizpidean datza (edota langa non jartzen den zehaztea). Are, ez omen da hain ohikoa irizpide hori azaleratzea.

Sarritan sumatu dudan gertaera bat: alderaketa egiten duenaren aldeko alderdiei erreparatzen zaie nagusiki; ez, ordea, txarrerako edo okerragorako izan daitekeenari. Badut horren inguruko esperientzia bitxirik, “aste zuria” zela eta, esaterako.

Hala, eta pandemia garaiotan, herrialdeetan muga desberdinak jartzen diren heinean, litekeena da alderaketa egitera jotzea, dela ordutegia, dela ostalaritzaren irekiera edo itxiera, dela harremanen kontua. Eta Belgikan mimatzeko (edo ferekatzeko?) bizikide ez den lagun bat (edo bi, pertsona bakarrik bizitzekotan) etxean hartzea onartu du bertako gobernuak.

Eta nola deitu halako “lagunari”? Iraide Ibarretxek Twitter bidez galdetu zidan. Goxolagun proposatu dute Kale Nagusia programako entzuleek, bide beraren arabera. Iraidek, berriz, gogo hitzarekin jokatzea egokiagotzat jo du: laztangogodun, laztangogokide, laztangogaide.

Gurean ligatzea (eta hortik aurrerakoa) ez ei da oso fenomeno arrunta (Madrilen bizi den lagun batek esan zidan behin hiri-legenda hutsa zela; bere hitzetan, arrakastatsuak izaten ziren Euskal Herrira egiten zituen bisitaldiak). Agian, KaixoMaitia-n edo izango dute berri zehatzagorik. Gainera, egoera berriak distantzia fisikoa zaintzeko joera areagotu egin du, antza. Baina, auskalo, Europarekin erkatzeko asmoz edo horren aldeko eskaerarik ere ez ote den hemen egingo.

Hizkuntzen heriotza

Bueltaka dabilkit sarrera hau abuztuaren hasieran Mamen Hornok idatzitako “Por qué mueren las lenguas” sarrera irakurri nuenetik. Bi arrazoi nagusi azaltzen ditu bertan.

Halaber, Juan Tortosak idatzitako “Filólogos cabreados” testua ere irakurri dut gerora. Latina eta grekoa hizkuntza hilak ote diren aipatzen da. Arestian azaldutako sarreran, arrazoietako bat ematen dio Mamenek latinaren “desagerpena”ri (irakurri bere sarrera jakin nahi baduzu, merezi du-eta). Ohi bezala, pentsatzeari ekin eta nire bizitzako pasadizoekin lotu ditut kontu hauek guztiak.

Izan ere, eta Botxotik Ziberespaziora blogean kontatu nuen iaz, BUPeko ikasle nintzela, bigarren mailan hain zuzen, latinarekin egin nuela topo. Egia esan, latinarekin eta irakasle berezi batekin; asko zekielakoan nengoen… eta nago. Ez zaitez harritu: latinez hitz egiten zigun klasean irakasle horrek. Gogoan ditut, bai, “Urlia, surge / sede” [alegia, Urlia altxatu / eseri] edo “aperum librum in pagela ducentesima prima” bezalakoak. Garai hartako klasekide batek oso oroimen onekoa naizela esaten dit; ez dakit ba halaxe izango den, baina latinaren bestelako ikuspegi bizi bat eman zigula begien bistakoa da.

Mamenek azaldutako bigarren arrazoian euskararen kasuan sumatu dut. Eta horrelako arriskuei aurre egiteko egindako ahaleginak. Besteak beste, “Fisika nuklearra ere euskaraz” sarreran azaldutako ikuspegiak tarteko. Azken finean, sarri (eta aspalditik gainera) esan dut ez dudala hizkuntza kontuengatik museoko ataltxo bat izan nahi.

Eta nola ez, ezin ahaztu sarritan irakurri ditugun Joxan Artzeren hitzok:

“Bilbainos, go home”

Lelo hori agertu zen Bizkaiko kostaldeko herri batean. Ikusi bezain laster bidali zidan WhatsAppez lagun batek. Turismoaren auziaz pentsarazteaz gain, hizkuntzaren arlora ere eraman zuen neure burua, nola ez.

Hiztegietara jotzen badugu, udatiar agertuko zaigu. Euskaltzaindiaren hiztegian , adibidez, hau dago: “Udatiar. Udako oporraldia igarotzera toki jakin batera doan pertsona”. Hala ere, “beraneante” hitzak badu konnotazio txarragorik nire ustez (“beraneantiak”). Pertsonen arteko maitasun-gorroto kontuak.

Bikoteen arteko maitasun aferak alde batera utzita (horiek ere izango baitira bertakoen eta kanpokoen artean), hainbat tokitan “herritarren” (edo herritar askor en) ekonomia eta, ondorioz, bizitza, turismo-industrian (industria baldin bada, behintzat) eta turistengan oinarritzen dela begien bistakoa da. Pentsa, bestela, nolako buruhausteak dauden konfinamendu-deskonfinamendu garaiotan gai horren inguruan.

Era askotako bisitariak daude, gainera: egun pasa joaten direnak (igandezaleak ote?) edo denbora-tarteak herri batean ematen dutenak: herri berera joan ohi direnak edo tokia maiz aldatzen dutenak; dena delakoagatik begi onez ikusiak daudenak edo ez… Arestian aipaturiko herrian dago, beraz, herritar guztiek ez dituzte kanpotar batzuk ontzat hartzen. Ez dago argi igandezaleez edota udatiarrez ari diren, baina argi dago jatorria, orokortzea ez bada: bilbotarrak. Edo “bilbainoak” (diptongoaz ala diptongorik gabeak? ez da niretzat gauza bera).

Herri horretan euskaldunen kopurua ez da hutsala. Baina gaztelera eta ingelesa nahastu dituzte pintadetan (neure kasa gehiago ere ikusi baititut). Zalantza, hortaz: espraidunak euskaldunak izango ote dira? edota uste dute “bilbainoek” hizkuntza horiek ezagutzen dituztela, eta ez euskara?

Portzierto. Sarreraren izen bera zuten jardunaldiak antolatu ei zituzten orain dela urte t’erdi edo. Eta pintadak direla-eta, gogoan duzu Antton Olariagaren “Hormasprayko” komikia?

Normaltasun berria? Normalkeria?

Sarritan gaztelaniaz asmatutako hitzak, hizkuntza horretako hitz bitxiak… jaso eta plazaratzen ditut, Twitter bidez nagusiki; #palabro traol-hitza baliatzen dut horrelakoetan. Garai oparoa izan dugu esparru horretarako oraingoa zalantzarik gabe; egoera berriak izendatzeko hainbat hasi baikara erabiltzen, desescalar esaterako (nire zuzentzaile automatikoak, temati, desconfiar jartzen didan arren behin eta berriz).

Euskararen eremuari dagokionez, koronabirusaren oinarrizko lexikoa plazaratu zuen Euskaltzaindiak, UZEIrekin lankidetzan, apirilaren 14an. Bakartu ageri da hitz horien artean. Hauxe da esanahietako bat: lagunartetik urrundu. Elhuyar ere ari da antzeko lanean: COVID-19 gaitzaren inguruko terminologia. Gure hiztegietako #azkenaldaketak.

Urruntze hori dela-eta, hausnarketa interesgarria irakurri nuen lehengoan (Beatriz González López-Valcárceli elkarrizketa El Diario.es-en). Izan ere, bereiztu egin zituen distantzia “soziala” eta distantzia “fisikoa”; Elhuyarrek, terminologia aldetik, urruntze fisikoa eta soziala proposatu ditu, distanciamientotik abiatuta. Edonola ere, bereizketa kontuan hartzea hitzetatik harago doala iruditzen zait, segurtasun-distantzia ahaztu gabe. Sarritan, fisikoki hurbil gaude baina bakarrik gaudela sumatu. Alderantziz ere gerta daiteke; horra hor aspalditxo egin nituen ikerketa eta proposamenetan komunikazio sinkronoaren alderdi positiboetako bat.

Heds 1 at English Wikipedia / Public domain

Hala ere, badago kezkatzen nauen kontzeptu bat: “normaltasun berria”. Ez dakit zer ukitu ematen dion “berri” horrek berez subjektibo samarra den hitzari. Zer (edo nor) da normala? Nork erabaki du normala zer den? Eta horretarako euskarak badu erreminta bat atzizkien aldetik. Berri hori normaltasuna edo normalkeria (hau ez dago hiztegian) izango ote da?

Hizkuntzak… eta hizkuntzak

Atzo izan zen Ama Hizkuntzaren (edo Lehen Hizkuntzaren) Nazioarteko Eguna. 1997an izendatu zuen horrela UNESCOk otsailaren 21a, kultura aniztasuna eta eleaniztasuna sustatzeko asmoz. Egun hori dela-eta, bideo bat egin du UPV/EHUko Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedrak.

Beste ekimen bitxi baten berri ere izan dugu egunotan. Izan ere, mapa interaktibo batean, hitz bat ingelesez jarri eta Europan dauden hizkuntzetan agertzen zaigu hitz hori. European word translator deitzen da.

Eta bitxikeria batetik bestera. Horrelakoan ikusten diren bitartean, lehengoan irratiz erakunde hezitzaile baten iragarkian bertan ingelesez curriculuma baliatzen dutela jakinarazten zuten, ikasleak erakartzeko modu egokia delakoan edo. Euren hitzetan, arrakastarik handiena duen curriculuma da.

Neure buruari galdetu nion, curriculuma zer den kontuan izanda, nola egokitu den ikastetxe hori bere ingurura; eduki kontzeptuelez eta harago, zer nolako baloreak eta munduaren ikuskera sustatuko duen ikasleen artean. Eta ez naiz bakarrik Brexitzalea izango ote den pentsatzen ari; besteak beste, hizkuntzaz Britainia Handikoen artean sumatu dudan jarrera ere izan nuen gogoan. Lingua franca menperatzekotan…

Labur esanda: zein toki izango du gainontzekoen ama hizkuntzak mundua ulertzeko modu horretan? Eta, bitartean, Mikel Urdangarinen ahotsean Kirmen Uriberen hitzak etorri zitzaizkidan burura.