Zea mays, artoa, borona, maíz…

ZEA MAYS
Zea mays euskal musika talde arrakastatsua izateaz gain, arto-landarearen izen zientifikoa ere bada. Europako botanikariek inportazio berriari eman zioten izena da.

Zea mays es, además de un exitoso grupo musical vasco, el nombre científico de la planta del maíz. Fue el nombre que los botánicos europeos atribuyeron a la nueva importación.

MAÍZ
Bere osagai nagusia mahis tahinotik dator, Antilletan (Kuba, Haiti, Dominikar Errepublika, Puerto Rico…) hitz egiten zen antzinako hizkuntza bat, nahiz eta badakigun, halaber, europar konkistatzaileak Andeetako eskualdeetara iritsi zirenean, biztanleek landare horri mama zara deitzen ziotela.

Su componente principal procede del taíno mahís, una antigua lengua hablada en las Antillas (Cuba, Haití, República Dominicana, Puerto Rico…) aunque también sabemos que cuando arribaron los conquistadores europeos a las regiones andinas, los habitantes llamaban a aquella planta mama zara.

MAMA ZARA
Mama Zara, zerealen jainkosa edo «ama» zen, eta, nagusiki, artoari egiten zion erreferentzia. Artaburu-hostoekin egindako panpina batzuekin irudikatzen zuten, eta haiekin batera amak eta alabak dantzatzen zuten jainkosaren omenez. Batez ere, ereindakoek forma deigarriak hartzen zituztenean edo landareak era desberdinean sortzen zirenean dantzatzen zuten, jainkosa maitagarria hortik ari zela uste baitzuten.

Mama Zara era la diosa o «madre» de los cereales y, por antonomasia, la del omnipresente maíz. La representaban con unas muñecas elaboradas con las hojas de las mazorcas y con ellas bailaban madres e hijas. Solían hacerlo especialmente cuando los sembrados adquirían formas curiosas o brotaban las plantas de forma desigual, porque pensaban entonces que andaba de visita por allí la amable diosa.

ZEA
Europarrok eman genuen izen zientifikoaren beste zatia, zea, grezierazko «zeo» hitzetik datorkigu, eta bere esanahia bizitzea da. Artoa, beraz, bizitzaren landarea da, gure historian ondo erakutsi duen bezala.

La otra parte del nombre científico que dimos los europeos, zea, proviene del griego zeo y su significado es el de vivir. El maíz es, por tanto, la planta de la vida, como así nos lo ha demostrado en nuestra historia.

ARTO
Euskaraz, arto esaten diogu, jatorrian artatxikia izendatzeko erabiltzen zenari, gaztelaniaz mijo. Baina, Zea mays-a Euskal Herrian sartu zenetik, nola deitu ez genekiela, «Arto handi» hasi ginen erabiltzen eta «arto txiki«, artatxiki (mijo) zerealerako.

Baina hainbestekoa izan zenez Ameriketako graminea berriaren arrakasta, betiko hartu zuen beretzat arto izena eta artatxiki, lehenagotik zegoen landarearen laborantza testimonial baterako utzita.


En euskera la denominamos arto que, en origen, se usaba para designar al mijo«. Pero, desde que irrumpió en Euskal Herria el zea mays, al no saber cómo denominarla, se empezó a usar arto handi para el maíz y arto txiki para el mijo. Pero fue tal el éxito de la nueva gramínea americana que se apoderó para siempre del nombre arto, dejando para un testimonial cultivo del mijo en nombre de artatxiki (‘arto txiki‘).

En euskera la denominamos arto que, en origen, se usaba para designar al mijo«. Pero, desde que irrumpió en Euskal Herria el Zea mays, al no saber cómo denominarla, se empezó a usar arto handi para el maíz y arto txiki para el mijo.

Okeluri baserria
Artatxiki-plantazioa. Bistakoa da artoarekin (zea mays) dien antza. Hortaz batetik besterako izena aldaketa /Plantación de mijo. Sin duda su similitud con el maíz facilitó el transvase de las denominaciones (Argazkiak: internet)

BORONA
Antzeko zerbait gertatu zitzaigun borona hitzarekin, zelta jatorrikoa, eta «artatxikia» izendatzeko erabiltzen zena. Arto amerikarra ekarrita, artoa eta artatxikia izendatzeko balio izan zuen eta, azkenean, zea mays-a izendatzeko geratu zitzaigun. Borona da nire inguruan artoa izendatzeko gaztelaniaz erabili ohi dugun hitza.

Algo similar sucedió con la palabra borona, de origen céltico, y que se usaba para denominar el mijo. Con la traída del maíz americano, sirvió para denominar el mijo y el maíz y, al final, se quedó como maíz. Borona es la palabra que en mi entorno hemos usado habitualmente para denominar el maíz en castellano.

Txantxangorriak eta gure zoriontasuna

Según las creencias populares vascas es a partir de hoy, 11 de noviembre, San Martín, cuando comienzan a dejarse ver y cantar como nunca los petirrojos. Son asimismo son portadores de la buena suerte y la abundancia. Era tan arraigada la devoción pagana que les rendíamos que hasta la Iglesia tuvo que generar unas serie de relatos legendarios para hacerlo suyo e integrarlo disimulado dentro de su credo. Tampoco ningún otro animal ha sido usado como símbolo «de lo nuestro» por los vascos como el petirrojo. Algo hay…

Euskal lexikoari erreparatuta, badirudi behialako euskaldunentzat urtaro bi baino ez zeudela: uda eta negua. Uda, naturak bizipoza nabarmentzen zuen tartea zen, luzea, argiari lotua eta bere iraupen luzeagatik, barne-zatiketa bat onartzen zuena: hastapenari «udaberria» esaten zitzaion eta amaierari «udagoiena» edo «udazkena».

Bestalde, negua genuen urtaro laburrena, iluna, bizitzarik gabekoa, «beste parteko» izaki maltzurren indarraldia, heriotzaren erresuma. Negu hura, zantzu guztien arabera, oraingo egunotan hasten zen, urri-azaro bitarte honetan: San Simon eta San Juda egunean herri-tradizioaren arabera, arimen gaua (Halloween), gaztainen jaiak, gaurko San Martin… dena da bat, dena dago loturik.

Baina, aldi berean, heriotza nagusi zuten garai hartan, euskaldunon biziraupenerako esperantza guztiak biltzen zituzten haziak ereiten ziren. Harrezkero, patua aldeko izatea besterik ez zen behar: ezinbestez, «azaro, azaro, erein eta itxaro» dio herri-esaera zaharrak, etsia hartuta.

Une horretantxe, zortea gurekin edonola aliatu behar genuenean, augurio oneko adierazleak agertzen ziren… los pájaros de buen agüero, «zori onak», zoriona… Gure alde eduki behar genituen, zaindu, poztu, haiek zekartelako guk behar genuen esperantza.

Eta txori horien artetik esanguratsuena txindorra da, gure txantxangorria, euskaldunok horrenbeste miretsi izan dugun txoritxoa, nekatu arte «geurearen» ikurtzat erabili izan duguna. Azkena, Euskararen txantxangorria mega kanpaina instituzionala.

Zer dela eta hain guretar eta barneraturik sentitzea? Ba, gure arbaso urrun haien ikuspegitik «zeruak» –ezezagunak, gizakiaz gaindiko ahalmenek– bidaltzen zizkielako txindorrak. Gaur egun badugu azalpen zientifikoa: behin neguko hotzak iritsita txori horiek migratzen dute Ipar Europatik gure latitudeko lurretara. Orduan, bat egiten dute hemen bizi direnekin eta kanpotik datozenek.

Eta euren txorrotxio ederrak inoiz baino gehiago hasiko gara entzuten oraingo egunotan. Ornitologoek ondo dakite norberaren lurraldea babesteko jartzen direla kantari, lur espazio horrek jabea duela adierazteko bestelako txindor arrotzei. Baina lehengo gizakiek interpretatzen zuten zortea zekartela eta harekin batera bizia gozagarriagoa bihurtzeko egiten zizuztela abesti paregabe haiek.

Nire eskualdean, «matxin» edo «matxintxu» esaten zaie txindorrei. Baita erdaraz ere: «anda un matxintxu sin parar de cantar». Ez diegu sekula ere «petirrojo» edo antzekorik entzungo baserritarrei. Dakigunez, matxin «Martin» pertsona-izenaren euskal hipokoristikoa da, lagunartean edo familian erabiltzeko aldakia.

Baliteke bestalde «matxin» izendapen horrek zerikusi zuzena izatea San Martin egunarekin, azaroak 11, tradizioz, egun horren inguruan hasten direlako gure artean ugaltzen (Ipar Europatik datozelako txoriok) eta suharki kantatzen. Beste aukera etimologiko bat da, aspaldiko burdinolekin lotzea, olagizonek «matxin» goitizena ei zutelako. Euren txioek antza handia dute langile haien mailukaden soinuarekin. Arrazoi beragatik, txan-txan-txan egiten dutelako, hartuko zuten «txantxangorri» izena. Bizkaian erabiltzen den «txindor» hitzak, aldiz, bular gorriarekin du zerikusia «begitxindor», «txondor» eta antzekoen antzaz. Eta oraindik ere badira bestelako izenak: papargorri, labe-txori…

Txori hau ondasun- eta oparotasun-eramaile moduan hartzea zaharra izango da Euskal Herriko kulturan, oso. Gerora kristautasunak bereganatu –desjabetu– zuen eta herri-sinesmenak bere estetikara egokitu zituen. Nire etxean, esate baterako, beti kontatu izan digute txepetxak kaka egin zuela Jesukristoren gurutzean –txepetxa txori mota bat da, zoritxarraren adierazlea–  eta txantxangorriak garbitu, bere kidearekin haserre jarri eta guzti. Geroztik bata madarikatua bizi da gauza txarrak bereganatzen eta, bestea, gure txindorra, bedeinkatua, eta ondasuna ekartzen digu gizakioi. Zeresanik ez, ez da horrelakorik aipatzen Biblian, nire amak behin eta berriz –hari lehenagokoek egin zioten moduan– ziurtatuko didan arren.

Beste noizbait entzun izan dut, Jesusi buru-koroako arantzak kendu zizkiola mokoka edota bere bularraren kolorea Jesusen odolak eman ziola, hilzorian zela gurutzean, tanta bat erori zitzaiola, han, bere ondoan, kanturik goxoenez mina arindu nahi zionean. Geroztik bedeinkatuena da txantxangorria txori guztien artetik.

Jesusen odolaren tantaren uste hori berori ere, ezaguna da oso Ingalaterrako folklorean. Han baserritarrek gogotsu zaintzen dituzte gure txindorrak eta oso ohikoa da haientzako janaria jartzea lorategi eta baratzetan. Ipar Europan, bestetik, uste izaten zen ume hildakoen gorpuak estaltzen zituztela papargorriek, hoztu ez zitezen, behin beste mundura joanda. Bestetik, Europako beste herri batzuen sinesmenen arabera, purgatorioan zeuden arimak salbatzera joan ohi zen gure txoritxoa. Eta behin bularra erre zuen infernuko sugarrez: geroztik du gorri-gorria, gizaki hilkorroi gogorarazteko zenbateraino arriskatu zuen gugatik, arimak gaitzetik libratzeko.

Ez da kasualitatea, bestalde, txiroen alde borrokatu zuen iheslari legendarioak «Robin Hood» izena hartzea, ‘basoko txantxangorria’ hain zuzen ere.

Azkenik, txindorra Gabonen ikurra da hainbat herrialdetan berarengan bat egiten dutelako oparotasun nahiak eta neguak, hots, Gabonen jatorria.

Egin diezaiegun bada ongietorri aparta aste honetatik aurrera zoriontasuna ekartzera iritsiko zaizkigun txindorrei, sekula ere ahaztu barik zer suposatu izan duten gure kulturan. Matxintxuk txan-txan-txan… zoriontsu egin gaitzan.