En donde se trata de la antigua costumbre de beber leche o ingerir tocino asado el día primero de mayo para, de ese modo, preservarse del dolor de cabeza y de la sarna durante todo el año.
Arrigorriaga, Ugao, Arrankudiaga, Orozko, Laudio… herrietan «maialen» izenaz izendatzen zen maiatzaren lehenengo eguna. Beste hainbat tokitan, «maiazlen» izena zuen eta, agerikoa denez, horien bien atzean, «maiatz lehen» formula dugu.
Egun berezia zen eta ez dakigu zehazki zeri zor zaion berezitasun hori. Gainera ez dago ikertzeko modurik erabat ahaztua dugulako ohitura hori. Baina dokumentatutako errituei esker badakigu oso egun berezia zela, esanguratsua, osasuna zaindu nahi zutenentzat, prebentziorako eguna zelako. Laburki esanda, buruko mina eta sarna ekiditeko esnea edan behar zen egun horretan edo, herrien arabera, urdai errea jan.
Zergatik? Ez dakigu. Baina hora hor nire susmoa. Maiatz aldea zen urtean gose handieneko unea, negurako metatutako elikagaiak amaituta edo amaitzear zeudelako eta, eguna luzea bazen ere, oraindik naturak ez zuen gosea asetzeko ezer ekoizten. Dena zegoen bidean, egitasmoan, baina sabelean ezer ez. Aldi berean, alabaina, etxe-abereak esnea ematen hasiak ziren eta hori zen gosea kentzeko zuten baliabide hurbilen eta osatuena. Gosea, bai… horrek eragiten zuelako gaixotasuna.
Seguru tripa-zorriak baretzeko pikareska puntu bat ere badugula ohitura honen atzean: hain deseatu eta galarazita zegoena gozatu ahal izateko justifikazioa.
Baina ikus ditzagun zehazkiago gaur egun zeharo galduta dauden ohitura horien erreferentziak. Batez ere, R. Mª Azkue (1864-1951) hizkuntzalariari zor dizkiogu.
Bat, argigarria da, oso eta Gernika aldean jaso zuen informazioa:
«»Maialen eguna, esne-eguna», ‘el primer día de mayo, día de leche’. Este dicho viene de una superstición de que, quien toma leche el primer día de mayo no sufre mal de cabeza todo el año«.
Badakigu bestetik, autore berak bildu izanagatik, Laudio herrian ohitura hori ere oso erroturik zegoela baina, kasu honetan, sarnari aurre egiteari begira. Eta harago zihoazen oraindik: esnerik ez edukitzekotan, nola edo hala lortu behar zen erritua bete ahal izateko:
«Maiatz-lehen egunean etxean esnerik ez badago, ekarri egin behar da eta guztiak jan [edan] behar dabe, inori sarnarik etorri ez dakion». Laudioko hau, Arratia eta Dimako informazioekin bat dator. Beraz, hedatu samar egongo zen.
Izatez, maiatz hasieran ugaria zen esnea: «Maiatzean, txindurria ere esnedun izaten da» jaso zuen Arrankudiagan. Bestetik, kalitate onenekoa zen: «Maiatzeko esnea, urte guztirako gaztaiak egiteko onena da» batu zuen berriz Laudion.
Baina ez zen soilik esneetara mugatzen maiatz leheneko jakien ahalmen miresgarria, urdai errea ere han-hemenka agertzen zaigulako hizkuntzalari lekeitiarraren oharretan. Gogora dezagun koipetsuak (urdai errea) zuen balio sinbolikoa, Basaratuste jaiari buruz idatzikoan ikusi genuen bezala: http://blogs.deia.com/arca-de-no-se/tag/basaratuste/
Esate baterako, umeen koskortze osasuntsuari erreferentzia eginez, honako hau jaso zuen Gorozikan: «Maiatz-lehenez urdai errea janez gero, zuri eta beilegi eta eder izango da mutila nahi neskatoa«.
Baina guztien artetik nagusi Zeanuri herrikoak gauza biak hartzen zituztelako, zalantzarik ez egiteko: « Maiatz-lehen egunean esnea eta koipatsu hartzen dira sarnarik etorri ez daitean».
Ez ahaztu, beraz, maiatzaren 1ean, maiatz lehenean, langileen eskubideak aldarrikatzeaz gain, baduzula zer eta nola ospatu: manifestazioetara joan aurretik, esne zurrutada bat. Soldata berri zitalekin ez duzu sakelan dirurik izango, baina buruko minik ere ez. Ez da gutxi…
