Según las creencias populares vascas es a partir de hoy, 11 de noviembre, San Martín, cuando comienzan a dejarse ver y cantar como nunca los petirrojos. Son asimismo son portadores de la buena suerte y la abundancia. Era tan arraigada la devoción pagana que les rendíamos que hasta la Iglesia tuvo que generar unas serie de relatos legendarios para hacerlo suyo e integrarlo disimulado dentro de su credo. Tampoco ningún otro animal ha sido usado como símbolo «de lo nuestro» por los vascos como el petirrojo. Algo hay…
Euskal lexikoari erreparatuta, badirudi behialako euskaldunentzat urtaro bi baino ez zeudela: uda eta negua. Uda, naturak bizipoza nabarmentzen zuen tartea zen, luzea, argiari lotua eta bere iraupen luzeagatik, barne-zatiketa bat onartzen zuena: hastapenari «udaberria» esaten zitzaion eta amaierari «udagoiena» edo «udazkena».
Bestalde, negua genuen urtaro laburrena, iluna, bizitzarik gabekoa, «beste parteko» izaki maltzurren indarraldia, heriotzaren erresuma. Negu hura, zantzu guztien arabera, oraingo egunotan hasten zen, urri-azaro bitarte honetan: San Simon eta San Juda egunean herri-tradizioaren arabera, arimen gaua (Halloween), gaztainen jaiak, gaurko San Martin… dena da bat, dena dago loturik.
Baina, aldi berean, heriotza nagusi zuten garai hartan, euskaldunon biziraupenerako esperantza guztiak biltzen zituzten haziak ereiten ziren. Harrezkero, patua aldeko izatea besterik ez zen behar: ezinbestez, «azaro, azaro, erein eta itxaro» dio herri-esaera zaharrak, etsia hartuta.
Une horretantxe, zortea gurekin edonola aliatu behar genuenean, augurio oneko adierazleak agertzen ziren… los pájaros de buen agüero, «zori onak», zoriona… Gure alde eduki behar genituen, zaindu, poztu, haiek zekartelako guk behar genuen esperantza.
Eta txori horien artetik esanguratsuena txindorra da, gure txantxangorria, euskaldunok horrenbeste miretsi izan dugun txoritxoa, nekatu arte «geurearen» ikurtzat erabili izan duguna. Azkena, Euskararen txantxangorria mega kanpaina instituzionala.
Zer dela eta hain guretar eta barneraturik sentitzea? Ba, gure arbaso urrun haien ikuspegitik «zeruak» –ezezagunak, gizakiaz gaindiko ahalmenek– bidaltzen zizkielako txindorrak. Gaur egun badugu azalpen zientifikoa: behin neguko hotzak iritsita txori horiek migratzen dute Ipar Europatik gure latitudeko lurretara. Orduan, bat egiten dute hemen bizi direnekin eta kanpotik datozenek.
Eta euren txorrotxio ederrak inoiz baino gehiago hasiko gara entzuten oraingo egunotan. Ornitologoek ondo dakite norberaren lurraldea babesteko jartzen direla kantari, lur espazio horrek jabea duela adierazteko bestelako txindor arrotzei. Baina lehengo gizakiek interpretatzen zuten zortea zekartela eta harekin batera bizia gozagarriagoa bihurtzeko egiten zizuztela abesti paregabe haiek.
Nire eskualdean, «matxin» edo «matxintxu» esaten zaie txindorrei. Baita erdaraz ere: «anda un matxintxu sin parar de cantar». Ez diegu sekula ere «petirrojo» edo antzekorik entzungo baserritarrei. Dakigunez, matxin «Martin» pertsona-izenaren euskal hipokoristikoa da, lagunartean edo familian erabiltzeko aldakia.
Baliteke bestalde «matxin» izendapen horrek zerikusi zuzena izatea San Martin egunarekin, azaroak 11, tradizioz, egun horren inguruan hasten direlako gure artean ugaltzen (Ipar Europatik datozelako txoriok) eta suharki kantatzen. Beste aukera etimologiko bat da, aspaldiko burdinolekin lotzea, olagizonek «matxin» goitizena ei zutelako. Euren txioek antza handia dute langile haien mailukaden soinuarekin. Arrazoi beragatik, txan-txan-txan egiten dutelako, hartuko zuten «txantxangorri» izena. Bizkaian erabiltzen den «txindor» hitzak, aldiz, bular gorriarekin du zerikusia «begitxindor», «txondor» eta antzekoen antzaz. Eta oraindik ere badira bestelako izenak: papargorri, labe-txori…
Txori hau ondasun- eta oparotasun-eramaile moduan hartzea zaharra izango da Euskal Herriko kulturan, oso. Gerora kristautasunak bereganatu –desjabetu– zuen eta herri-sinesmenak bere estetikara egokitu zituen. Nire etxean, esate baterako, beti kontatu izan digute txepetxak kaka egin zuela Jesukristoren gurutzean –txepetxa txori mota bat da, zoritxarraren adierazlea– eta txantxangorriak garbitu, bere kidearekin haserre jarri eta guzti. Geroztik bata madarikatua bizi da gauza txarrak bereganatzen eta, bestea, gure txindorra, bedeinkatua, eta ondasuna ekartzen digu gizakioi. Zeresanik ez, ez da horrelakorik aipatzen Biblian, nire amak behin eta berriz –hari lehenagokoek egin zioten moduan– ziurtatuko didan arren.
Beste noizbait entzun izan dut, Jesusi buru-koroako arantzak kendu zizkiola mokoka edota bere bularraren kolorea Jesusen odolak eman ziola, hilzorian zela gurutzean, tanta bat erori zitzaiola, han, bere ondoan, kanturik goxoenez mina arindu nahi zionean. Geroztik bedeinkatuena da txantxangorria txori guztien artetik.
Jesusen odolaren tantaren uste hori berori ere, ezaguna da oso Ingalaterrako folklorean. Han baserritarrek gogotsu zaintzen dituzte gure txindorrak eta oso ohikoa da haientzako janaria jartzea lorategi eta baratzetan. Ipar Europan, bestetik, uste izaten zen ume hildakoen gorpuak estaltzen zituztela papargorriek, hoztu ez zitezen, behin beste mundura joanda. Bestetik, Europako beste herri batzuen sinesmenen arabera, purgatorioan zeuden arimak salbatzera joan ohi zen gure txoritxoa. Eta behin bularra erre zuen infernuko sugarrez: geroztik du gorri-gorria, gizaki hilkorroi gogorarazteko zenbateraino arriskatu zuen gugatik, arimak gaitzetik libratzeko.
Ez da kasualitatea, bestalde, txiroen alde borrokatu zuen iheslari legendarioak «Robin Hood» izena hartzea, ‘basoko txantxangorria’ hain zuzen ere.
Azkenik, txindorra Gabonen ikurra da hainbat herrialdetan berarengan bat egiten dutelako oparotasun nahiak eta neguak, hots, Gabonen jatorria.
Egin diezaiegun bada ongietorri aparta aste honetatik aurrera zoriontasuna ekartzera iritsiko zaizkigun txindorrei, sekula ere ahaztu barik zer suposatu izan duten gure kulturan. Matxintxuk txan-txan-txan… zoriontsu egin gaitzan.
