Laudioko Baga-Biga-Higa

Bada gure herri-tradizioan barren-barrenetik sustraitutako abesti bat. Baga, biga, higa da eta soinu eta hitzen kateatze bat da, itxuraz kaotikoa, baina benetan esanahi bat duena, geroago ikusiko dugun bezala.

Horregatik, ez da harritzekoa sorginkeriari edo antzekoei buruzko filmetan (La pelota vasca, esaterako) soinu-banda gisa erabili izana. Baina, zalantzarik gabe, Mikel Laboa handiari zor diogu gure artean hain goratua egotea, berak erreskatatu zuelako duela mende erdi eta maisulan bihurtu zuen esanahirik gabeko beste soinu-elementu batzuk gehituta. Klikatu ondoko estekan entzuteko: BAGA-BIGA-HIGA. Beste barik, sublimea…

LETRAREN EGITURA. Izatez, zenbakien aurreneko letra biak erabiltzen dira eta, letra bi horiek erabiliz, beste hitz batzuk eraikitzen dira. Horrela, BAt > BAga, BI > BIga, HIru > HIga, LAu > LAga, BOst > BOga, SEi > SEga

Abestiaren hainbat aldaera dago han-hemen baina oro har hau da estandartzat hartzen dena, bloke bitan banatua:

Baga, biga, higa, laga, boga, sega, zai, zoi, bele, harma, tiro, pun!

Xirristi-mirristi, gerrena plat, olio-zopa, Kikili-salda, Urrup edan edo klik… Ikimilikiliklik…

LAUDIOKO ALDAERA. Baina idazki honen ekarpen nagusia izango da aditzera ematea Laudion ere jaso zela herri-abesti honen bertsio bat, propioa. Behinik behin, lehen blokekoa, zenbakiei erreferentzia egiten diena. Azkuek jaso zuen duela ehun bat urte, herri horretan euskara oraindik ohiko hizkuntza zenean nagusien artean, galdu aurretik.

Hauxe da onomatopeiaz osaturiko Laudioko abesti misteriotsua:

Baga, biga, hiruga, lauga, bosa, sea, zapa, zoka, berakatza, trompa.

Bistan denez, bederatzigarren zenbakira arte heltzen zen, «tronpa!» batekin amaitzeko. Lekeitioko apaizak, honela itzuli zuen gainera «Uno, dos… bochorno, palillo, ajo, ¡trompa!»

Hala ere, beti izango da zaila horren interpretazio fidagarri bat egitea, misterioa bere baitan daramalako herri-kantu misteriotsu sakon horrek. Dagoen-dagoenean utziko dugu beraz, bere dohainak biluztu barik. Tartean, begiak itxi eta goza Laboaren maisulanarekin.


«EARKI LOIN ELORRIDXON». Euskararekiko tratu txarra

Azken boladan fenomeno deigarri bat indartzen ari da euskaldunon komunitatean: nahita euskara arauetatik kanpo idaztearena. Ideia, hau omen da: zenbat eta urrunago idatzi idazkera formaletik orduan eta emaitza popularragoa. Ez naiz erabat zilegi diren euskalkiez edo tokiko aldakiez ari, jakitun egindako euren idazkera akastunez baizik.

Hedatzen ari da, sano, baita erabilera jasoan ere.

Ez nator ni inor epaitzera eta are gutxiago euskaraz ari denari nola egin behar duen esatera, jakina.

Baina bai bota nahiko nuke gogoeta hau lau haizeetara, euskararekin egiten dugun hori ez dugulako ondoko hizkuntza handi, errespetagarri eta serioekin praktikatzen. Zer dela eta? Ez al dugu orduan, hizkuntzen arteko hierarkian euskara beheragoko maila batean sentitzen? Ez al du euskarak, ondoko hizkuntzek bezala, eduki handi, errespetagarri edo serioetarako balio, mende eta mendeetan esan ziguten bezala?

Nik, aitzitik, euskarari eman nahi diot beste hizkuntza boteretsuei ematen diedan tratu bera edo hobea. Inolaz ere gutxiagokoa.

Badakit nire diskurtso hau ez dela oso «popularra» izango… Gaizki idatzi izan banu behintzat…

Bideo honetan duzu: nahikoa duzu honen gainean sakatzea. Ondo izan.

.

JOLASTU vs JOKATU: hizkuntza ohar bat

Askotan gertatu bezala, euskara aberatsagoa da gaztelania eta frantsesa baino. Baina egoera ideal horretan ere, gure hizkuntza —euskara— beste bien menpe jartzeko joera dugu, haiei begira, gurtzeko, imitatzeko edo. Eta, horrelakoetan, nahigabean, euskara pobretzen dugu beste hizkuntza harro biei emandako begirune eta zaintza ukatzen dizkiogulako gureari.

Bola-jokoan

Kasu horietako bat JOLASTU eta JOKATU aditzen arteko nahasketa da, euskaraz esparru semantiko ezberdin biak ondo zedarrituak ditugun arren, gaztelaniaz eta frantsesez hitz bakarrean fusionatzen direlako: JUGAR eta JOUER. Eta, ondorioz, gure artean ere sinpletzeko edo bateratzeko joera dugu, gero eta nabariagoa.

Tradiziozko euskaldun batek bikainki bereiztuko ditu esanahi biak batere azalpenik gabe. Baina bereizteko ahalmen hori zeharo barreiatzen da irakaskuntzaren bitartez ikasi dutenen artean (ikasle eta irakale), erreferentzia faltagatik gehienetan, arrunta baita argitalpen, berbaldietan, ikastaroetan eta abarrean gaizki erabilita ikustea. Berriz diot, beti gaudelako ondoko hizkuntza nagusiei miresmenaz begira.

JOLASTU da jolasean ibili, olgetan egonda dibertitu… baina tartean lehiarik ez dagoenean. Irabazlerik eta galtzailerik gabeko jarduera da. Adibidez, panpinekin jolasean gaude. Edo sukaldari zereginetan edo ez dakit zein abenturatan ikusten dugunean gure burua…

JOKATU aditzak edo bere JOKU hitz paraleloak, aldiz, irabazle bat behar dute beti, lehiaketa. Eta, txarrena, baita galtzailea ere. Bola-jokoa, dadoetan, aizkolaritzan edota edozein apostutan…

Bestela esanda, kartetan egon gaitezke jolasean dorreak eraikitzen, trebeziaz nahasten, magia trukoak asmatzen… edo jokoan baldin eta tartean musa, briska edo parekorik baldin badago.

Beste barik eta laburki bilduta, euskarak jolas gehiago behar du eta gutxiago jokoa. Ondo izan.

ERRALDOI hitzaren jatorri ederra

Hainbat modu genuen euskaldunok adierazteko gauza bat ohikoa baino askoz tamaina handiagokoa zela: oso, biziki, txit, arras, zeharo… handia.

Baina gure historiaren une batean, noizbait, ez ginen horrekin ase. Eta zerbait apartagoa adierazteko premia linguistikoa hasi ginen pairatzen, nahi eta ezinean genbiltzalako herraturik, mihiak ez zuelako burutzen bihotzak eskatzen ziona.

Orduantxe, ikusita ez genuela hitz egokirik, mitoetara jo genuen berba berri bat sortzeko. Hor asmatu zen, azkenik, aspalditik irrikatzen genuen handikeria: ERRALDOI hitza.

Donostiako erraldoi eta buruhandiak, José Luis García de Madinabeitiaren argazki ederrean

Gaur egun, pentsaezina litzateke hitz hori erabili barik euskaraz egitea. Zer nolako ipuinak kontatuko genizkieke umeei? Nola adierazi jaialdi bat aparta izango dela?

Gezurra dirudi… gezurra, bai, XIX. erdialdera arte ez ginelako hitz hori erabiltzen hasi. Atzo goizean, beraz. Eta Gipuzkoa eta Bizkaiko autore batzuen eskutik abiatu zen, gaurko egunera arte, Euskal Herri osora hedatu dela.

Kirikiño, Azkue eta abarrek, erraldoe erabiltzen zuten, bere jatorritik hurbilago dagoena. Izatez, herri-metatesi [hitz bereko bokalen arteko trukaketa, leku aldaketa] baten ondorioa delako erraldoi < erraldon < erroldan. Eta zer da hori? Erroldan, pertsonaia baten izena.

Errolan, Roland, Orlando, Roldan, Rotllá… izen ezberdinekin ezagutzen da pertsonaia historiko-legendario bat, ustez Carlomagnoren iloba zena, hau da, Gisela bere arrebaren semea. Errolan  da, hain zuzen ere, Orreagako Gatazkaren kondairan (edo historian), adar-deiadar etsiak egin bitartean, euskaldunok garaitu eta hil genuen arerioa eta Chanson de Roland (1100. urtearen inguruan idatzia) obra epikoan betikotu zena.

Erroland, bere olifantea (adarra) jotzen Orreagako guduan hil aurretik. Eskuineko eskuan, Durandarte ezpata miresgarria

Pertsonaiaren eta Durandarte izeneko bere ezpata miresgarriaren inguruan, hainbat mito sortu zen: han-hemen ditugu hari egozten zaizkion harri handien jaurtiketak, edo mendien urraketak edo bestelako neurriz kanpoko indarren ondorioa. Hain zuzen ere, gure hizkuntzak behar zuena…

Orreagako guduaren irudi erromantizista bat, Errolanen heriotzarekin, 778. urtean

Bestalde, eta kondairatik atera gabe, esan ohi da bere izenaren jatorrian rodant dagoela, jaiotzean biraka erori zelako zorutik. Eta… oraindik ere biraka dabil bere izena gure kulturan, hitz potolo eta handinahikorik asmatu badugu inoiz, hori, erraldoi delako. Beste barik, zoriontsu izan.

Brecha de Roland. Espainia eta Frantzia arteko igarogune ezaguna. Kondairaren arabera, Orreagatik iheska zihoan Errolan, bere Durandarte ezpataren kolpe batez ireki zuen, beste aldera pasatu ahal izateko

 

Errolan Harria, Aralargo bazter batean. Antza, harri astun hori mendi batetik bestera botatzean, bere hatzen markak utzi zituen betikotuak

 

Errolan Harria, Urrotz herriko plazan. Seguru asko, bere jatorri misteriotsuagatik, ttatu berezia izan du bete: bere gainean adosten ziren plazako salerosketen tratuak. Historiaurrean jatorria duen megalito bat omen da, zutarria hain zuzen ere

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Txori-negarra

Gurasoengandik jaso nuen natura hurbiletik sentitzeko ahalmena, harekiko sentsoreak beti piztuta eramatearen ohitura.

Horrelako zama genetikoarekin, ezinezko suertatzen zait goizaldeotan ez ohartzea eta hunkitzea, lanera bidean, txoriek duten egunsentiko algarekin: txorrotxioka zoratuta, kantuan itsuki, zeinek hobeto egin norgehiagoka zurruburrutsuan.

Baina, ohartzen ez garen arren, jakin ezazue txorien udaberri guztiak ez direla uste bezain alaiak, zenbaitetan… negar ere egiten dutelako. Noiz? Zuhaitzak gaixo daudela ikustean.

Nire inguruko Nerbioigoien eta Arratia-Nerbioi eskualdeetan —eta baita horietatik kanpoko askoan ere—, txori-negar esaten zaie euskaraz zuhaitz batzuek isurtzen duten goma edo erretxina modukoari. Horrela deituko zioten gure arbasoek, txorien malkoak zirelakoan.

Eta gaur den egunean erretxina- edo goma-era guztiak izendatzeko balio balezake ere, bereziki esaten zaio gereziondoek duten isuriari.

Gomosia (gomosis) izena du gaixotasun horrek eta zuhaitzek kanporatzen dituzte tanta horiek sentitzen dutenean erasotuak, bortxatuak, kaltetuak… izan direla: dela inausketa bat, dela onddo, bakterien edo intsektu baten erasoa, dela erroetan dagoela ur gehiegi, dela…

Hil ere egin daitezke arbolak gomosi hori ez bada eteten, udaberriari aurre egin ahal izateko behar duen odola galduta.

Larria da kontua, nahiz eta guk ez diogun erreparatzen ia: zer axola guri? Gizaki handinahikoen harropuzkeria!

Baina bai daude artega txoriak, gu ez bezala, besteon zoriontasunarekin erne eta adeitsuak direlako beti; Enborraz eta adarrez eraikitako izaki bizidun horiengan dutelako bizitzeko eta bazkatzeko leku airosoa, maiteminetarako bazter ezkutua eta lanera noaneko goizaldeetan, euren kantuekin ni miretsita eta liluraz errendituta uzteko agertoki paregabea.

Horregatik maite dituzte txoriek zuhaitzak. Horregatik negar-malkoak ere botatzen dituzte, eurekiko bihotz-bihotzeko enpatiaz. Hori bai: beti ezti koloreko malkoak, albiste txarra emateko zotinka ari direnean ere, goxo eta maitagarriak direlako gure hegaztiak.

Zozo emeak gorteatu nahian, gure etxe aurrean zeharka ibiltzen den zozo ar txotxolo eta maitagarri horri eskainia


el UCHALABETE bilbaíno

Hacía ya varios siglos que la Justicia había abandonado a los habitantes humildes de aquellas callejuelas bilbaínas. Los había dejado huérfanos de ley, desamparados sin ecuanimidad social alguna para sobrellevar sus angustiosas existencias. Los tribunales civiles no podían atenderlos por estar demasiado ocupados en cubrir todos los desmanes que los ricachones cometían, un día sí y otro también, para enriquecerse sin escrúpulos. Y la divina… qué decir de la justicia divina en un siglo como aquel, el XIX, en el que un clero gordinflón alentaba bajo palio constantes guerras con las que desheredó de toda esperanza a sus más humildes súbditos. Dios, una vez más, paseaba despistado mirando más al cielo que a la tierra

¿QUÉ ERA EL UCHALABETE?
Es ahí cuando el pueblo llano atrapa a la justicia por sus más nobles partes y crea el uchalabete, una fórmula propia para resolver los problemas más cotidianos y domésticos de la gente humilde, lejos de avarientos leguleyos que no podían costearse. Un método que, al parecer, hizo furor en aquel Bilbao de hace siglo y medio.

En realidad consiste en un «sorteo que consistía en ocultar en una mano un objeto pequeño cualquiera, dejando vacía la otra y presentárselas ambas al compañero para que acertara cuál era la llena» tal y como lo describiera en su Lexicón bilbaíno (1896) Emiliano Arriaga.

Así, cuando una discusión o elección entre dos opciones no tenía solución equitativa posible, se recurría a esa suerte, consistente en provocar una situación en la que la mera casualidad determinase la resolución del conflicto y que, precisamente por ser casualidad, era aceptada como resultado justo por ambas partes.

Podría ser algo similar a dirimir las disputas con un cara o ceca aragonés o con un cara o cruz castellano. Pero para estos últimos era necesaria una moneda, un tesoro no conocido en aquellos bolsillos agujereados por las hambrunas y la miseria. Pero para el uchalabete servía cualquier piedrecilla del suelo o pequeño objeto. Por ello, como toda buena bilbaínada que se precie, el uchalabete era el mejor, más popular y polivalente que aquellas fórmulas de suerte al azar.

En el fondo el resultado no era tan casual, ya que podía jugarse con cierta picaresca, ahuecando la mano para engañar al contrario, sin saber el de enfrente si ello se debía al objeto encerrado en la palma o a una maniobra de despiste. Por eso era tan sugerente y divertido aquel uchalabete que recogen varios diccionarios del momento…

¿ANGELICAL O DEMONÍACO?
Era un método tan perfecto que recurrían a él hasta los seres de las dimensiones no humanas. El mismísimo Miguel de Unamuno nos relata que «un día apostaron a quién saltaba más, se fueron a la entrada de Los Caños, echaron a uchalabete quién saltaría el primero. Le tocó al diablo, saltó y dejó en el suelo, en una losa, la huella de su pie deforme, huella como de coz de borrico. Saltó después el ángel y...» (El Nervión de 9 de abril de 1891)

Así era cómo la tradición popular había interpretado la creación de unas oquedades en la roca, visibles desde el concurrido paseo de Los Caños y que la gente atribuía a las archiconocidas pisadas del ángel y del diablo.

Aunque… hoy en día ya no puedan verse porque las enterró el cemento. Como hizo desaparecer luego la esencia y gracia de lo bilbaíno.

Algo similar sucedió con nuestro uchalabete, ahogado en la modernidad y hoy totalmente en desuso y que, de tener alguna discusión, lo resolveríamos con ese castellano travestido en estética vasca, tan en uso en el Bilbao actual: bien podría ser un karaokruz.  Porque en los bolsillos bilbaínos no faltan hoy abundantes monedas (¿o no?), vil metal que aun así no sirve para recuperar aquella idiosincrasia orgullosa de lo castizamente bilbaíno (¿o no?).

Y es en ese tan tortuoso camino del tiempo como perdimos no sólo la dichosa palabra sino la misma justicia popular que conllevaba. Así es que, desaparecido el uchalabete, tan sólo nos quedan la justicia civil y la celestial, esas que siempre amparan al poderoso y aplastan al pobre. Porque, os desvelo el secreto mejor guardado de la historia, la palabra uchalabete no era sino el eusquérico “huts ala bete”, ‘[mano] llena o vacía’, reflejo también de nuestro tan lamentable estado social actual: unos con tanto y otros sin nada. Huts ala bete…

 

PAIRATZEA «me la trae al PAIRO» esapidea

Hizkuntzen arteko gurutzatze bitxi bati zor diogu jarraian kontatuko dizuedana.

Hainbat arazo PAIRATZEN ari naiz azken boladan eta ez nik eragindakoak. Baina, zorionez, gauzak zuzentasunez eta zilegitasunez egiten egotearen sentsazioarekin nago. Hau da, neurri handi batean, «me la trae al PAIRO» nola amaituko diren problema horiek guztiak.

Eta jarrera filosofiko horretaz ari nintzela, hausnartu bitartean, bitxikeria linguistiko bat etorri zitzaidan burura. Bitxia, polita eta jakingarria. Horregatik otu zait zuekin partekatzea.

Pairatu darabilgunean euskaraz, ‘jasan’ ‘sufritu’ esan nahi dugu edo, zehatzago izanda, ‘ezbeharrak, kalteak, minak eta kidekoak sentitu edo bizi; ezbeharra, kaltea edo gogoko ez dena amore eman gabe edo etsi gabe eraman’. Horrela dio behintzat Euskaltzaindiaren Hiztegiak.

Hitz hori Ipar Euskal Herrikoa da jatorriz, nahiz eta azken urteotan oso hedatu den Euskal Herri osora euskara batuaren bitartez. Sorburua, Gaskoinian mintzatzen zen hizkuntzan [okzitanieraren dialekto bat] dago, pairar aditzean, hain zuzen ere. Bere esanahia, euskaraz bezala, ‘egoerari eustea’, ‘ezbeharra jasatea’, ‘pazientzia izatea’ da, azken finean.

Eta gaskoizko iturri horretatik ere hartu zuen gaztelaniak, itsasoan marinelek egiten zuten maniobra berezi bat izendatzeko: pairar. Hau da, «dicho de una nave: estar quieta con las velas tendidas y largas las escotas» (RAE). Marinelen liburuetan, halaxe dago deskribatuta: «mantener la posición respecto al fondo. Cuando hay temporal significa mantenerse proa al oleaje con poco trapo (poco velamen), a fin de compensar el efecto de abatimiento». Hobeto hitzez hitz ematea, ezagutzen ez dudan esparru batean ez okertzeko.

Eta «ponerse al pairo» hori berori da: itsas korronte bat dagoenean, belak egoki erabiliz, ontziak ez egitea ez aurrera ez atzera, hots, oreka edo geldiune moduko batean jasatea. Horretatik ere, pertsonei buruz ari garenean, «estar, quedarse… al pairo» da ‘estar a la expectativa, para actuar cuando sea necesario’. Bestela esanda, erabaki bat hartu aurretik, hausnartzen eta aukera ezberdinak baloratzen gaudenean.

Ez dakigu zehazki nondik datorren azken boladan hedatu den «me la trae al pairo» baina «me la trae floja» edo antzekoetatik ez da urrun ibiliko.

Eta ez dago besterik. Beraz, bizi pazientziaz, ezbeharrak duintasunez jasaten… pairoan egon… baina, mesedez, ez pairatu hitz horrek sufritzearen adiera baldin badu.

 

Artikulu guztiak