Zizak eta sorginkeriak

Ez dakit gaur gauean sorgin-akelarreren bat egon ote den gure etxe ondoko lorategian. Edo, egunari erreparatuta –Domu Saindu eguna–, arima herratu eta sumindu batzuen batzarra. Baina zerbait berezi jazo da: ziza batzuk ageri dira bat-batean eta ustekabean, biribil moduko batean jarriak.

Etxe ondoko lorategian agertu zaigun zizez osaturiko sorgin-biribila

 

Gure antzinako sinesmenen arabera –baita ni jaio nintzen Laudio herrian ere–, horrelakoetan uste izaten zen sorginen bileraren bat egona zela aurreko gauean. Edo arimena… Zizek eta onddoek beti izan dutelako misterio kutsua gure tradizioan. Zergatik? Basoa hiltzearekin batera –udagoienean– ugaltzen direlako, basoko hilotzetan dutelako bizi-substratua, gizakiak hiltzeko ahalmena dutelako, berezko haluzinogenoen bitartez beste mundua bisitatu zitekeelako edo, beste barik eta nire gaurko kasuan bezala, erein gabe eta bat-batean agertzen direlako. Gauetik egunera… Magia hutsa, lilura… sorginkeria.

ZIZAK ETA HERIOTZA
Zizek zituzten heriotzaren zantzu horiek berehala bihurtu zituen naturaz gaindiko izaki, era guztietako ahalmen bereziekin apaindua.
Horregatik egiptiar kultura zaharrean, jaungoikoentzako janaritzat hartzen zen. Edo Grezia eta Erroma klasikoan, soldaduei ematen zitzaizkien borroketan hil ez zitezen, arestian aipatu bezala, hilezkortasuna zelako zizen ezaugarria, beraiek zirelako herioa eta biziaren arteko zubia. Arrazoi hagatik, hutsik gabeko afrodisiakotzat jo zuten, betiko gaztetasunaren eramaileak zirelako.

Phallus impudicus izeneko ziza. Grezia eta Erroma klasikoan afrodiziakotzat zituzten zizak

 

ZIZAK ETA DEABRUKERIAK
Aurrekari horiekin, Kristautasunak ez zituen zizak begirunez ikusten. Eta berehala egotzi zien deabrukeriekiko harremana. Horrela, Erdi Aro osoan, ziza eta onddoei buruzko era guztietako azalpen bitxi eta harrigarri zabaldu ziren. Ez da arraroa, bada, gure ume garaiko ipuinetan naturaz gaindiko izakiak –sorginak, ipotxak…– zizez beteriko ingurunetan bizitzea: Erdi aroko uste haietatik datorkigun ondorea da.

Etxe ondoko biribileko zizak

 

Nolanahiko azalpenak zeuden, zein baino zein harrigarriagoa. Batzuek zioten Deabruak sortutako izakiak zirela. Eta bere existentzia maltzur herratuan, atsedena hartzeko esertzen zen tokietan hazten zirela zizak. Baina Txerren ikusezina zenez, gizakion artean inork ez zuen ikusten. Hala ere, zenbaitetan apo itxura hartzen zuen eta jauzi-jauzika zebilen basoan barrena. Eta lurra ukitu bakoitzean, bere igarotzearen lekuko, hazten zen ziza bat. Bestalde, jainko haserretuek lurrera botatako oinaztarriek eragiten zituztela uste izaten zen: tximistak jotzen zuen lekuan bertantxe azaltzen ziren.

Erlijio gehiegikeria haietan girotua, garaiko teologo batek (san Alberto Magno, XIII. mendean) argudiatu zuen zizak eta onddoak Lurraren arnasketa zirela, beherago zegoen infernuaren hatsa hain zuzen ere.

ZIZAK EUSKAL KULTURAN
Aurretik aipatutako sinesmen orokor horiek alde batera utzita, badira bestelakoak, han-hemenka egindako ikerketa etnografikoetan azaldu direnak eta, guretzat bitxiak direnak Euskal Herrikoak direlako.

Haietako batek esaten digu nola, eskuarki, zizak eta onddoak biltzea gizonon ardura izan den… Nafarroa Behereko hainbat herritan izan ezik. Han emakumeek eta umeek batzen zituzten eta gizonek eginez gero, igande arratsaldean izan behar zen, behin meza entzunda. Seguruenik, zizak izaki madarikatutzat hartzen zirelako.

Gaur goizeko etxe ondoko ziza-borobila. Gaztelaniaz ere corro de brujas edo corro de hadas esaten zaie

 

Luzaide (Nafarroa) aldean, halaber, oso sinesmen polita dago: “beste aldeko landareak” zirenez, behin gizaki batek ikusita, lilura galtzen zuten eta harrituta moduan geratzen ziren. Horregatik hobe zen lehenbailehen jasotzea, ikusiak izan eta gero, ez zirelako gehiago hazten.

Bestalde, Facebook-eko lagun batek kontatu zigun lehengo egunean bere aititari (Ibarra, Gipuzkoa) entzuna ziola basoan ez zirela ziza guztiak jaso behar, bestela bertako zuhaitzak gaixotu egiten zirelako ezinbestean. Galeraren bihozminak jota seguru…

Zira-biribilak eta sorginkeriak. Irudiak: otrodiaperfecto.com webgunea

 

Eta oso gustatu zitzaidan ohitura hau, beste behin gogora dakarkigulako basoekiko eta, oro har, naturarekiko euskaldunok izan dugun maitasunezko eta hartu-emanezko tratua. Noiz eta nork madarikatu gintuen hain aberasgarri eta atsegingarriak ziren gure existentziaren kontzepzio eta balore haiek galtzen uzteko…

Ez nau harritzen sorginak edo, batek daki, arima herratuak ere haserre agertzea gure etxe ondoko lorategiko ziza-biribilean…

 

Ur bihurtuta

Urteak neramatzan Basatxi izeneko bide misteriotsutik ibili gabe eta atzo itzuli nintzen. Gorbeian dago, Baia erreka-arroaren [euskaraz Baia delako eta ez Baias] gainetik doa, irudika dezakegun baso-hegi liluragarrienetatik igarota. Xarma handiko lekua, onirikoa, baina, aldi berean, nahasgarria orientatzeko orduan.

Bertatik ibiltzen ziren behinolako artzain, hargin eta ikazkinek, marka batzuk egiten zituzten zuhaitz azaletan, aizkoraz, eurentzat ere konplikatua zelako han bide egokia zein zen asmatzea. Eragindako zauria sendatu nahian, alu itxurako orbain batzuk sortzen zituzten pago eta haritzek, egun ere ikusgarri daudenak. Ez ziren gutxi izan, irudi horiek direla-eta, nik ezagututako artzainek egindako barreak, lehen orain bezala, txerri gose guztiek ezkurrekin egiten zutelako amets.

Gure egunetara itzulita, ez dira alu gidari horiek behar. Eta inor gutxik identifikatzen ditu. Hain zuzen ere, egun, sateliteek gidatuta ibil gaitezkeelako, bertatik iragaten den mendizale kopurua inoiz baino handiagoa delako, hots, bidea argien dagoen garaian gaudelako. Baina, halarik ere… margo gorriz bete da ibilbidea, gehiegikeriaz margotua, inor gal ez dadin aitzakia zilegiarekin. Beldurraz…

Zalantza barik, itsusi dago basoa haiekin, gorri bizi hori ez delako berezko kolorea aurkintza horietan. Iraingarria dirudi, naturarekiko errespetu gutxikoa. Gainera, sarritan, alu itxurako orban horietan egin izan dira brotxakada mingarriak, iragan erromantikoa ezabatzeko beharra balego bezala… Eta “bide-bidegabekeria” hori justifikatua dagoela dirudi… pertsonak ez galtzea delako lehenetsi behar dena. Hor dago gure okerra, naturaren kontra lehiatzean.

Bizi izandako eskarmentuan oinarrituta, inoiz horrelako baso batean galduko bagina ez ginateke izutu beharko: kezkatu bai, baina ez beldurtu eta are gutxiago desesperatu. Eta basoa arerio gisa ikusi beharrean gure aliatutzat hartu beharko genuke.

Lehenik, preso gaituen gure gizaki-pentsamenduari uko egin behar genioke une batzuez, horrek bere mugak dituelako eta, bistan denez, haren aplikazioaz galdu egin garelako: motz geratu zaigu, ez da gauza gu estualdi larri horretatik ateratzeko, bere sentsoreak –ikusmena, entzumena, orientazioa…– baliogabetzen direlako lainoetan murgildutako basoetan. Estrategia berria behar dugu…

Gizakion pentsatzeko modua utzi eta horrelako ingurunetan aske eta eroso dabilen urarena hartuko dugu, ura, gu bezala, lurrari lotua bizitzera kondenatuta dagoelako. Ideala da estualdiei aurre egiteko. Horregatik uraren portaerara egokitu behar gara salbazioa lortzeko, konfiantza osoz gainera, mundu osoan ez delako betiko “desbideratuta edo galduta dagoen” urik ezagutzen: baduzu imitatzeko eredua, beraz: lasai egon gaitezke.

Nahikoa da urak egingo lukeen moduan, aldapan behera joatea eta berak erabiliko lituzkeen zirrikitu guztiak baliatzea: jauziak, bihurguneak, zintzurrak… urak ez duelako ingurune horietan gaindituko ez duen oztoporik. Eta logika horri jarraitu uneoro… Apurka-apurka bestelako ur-hariak aurkituko ditugu, gurearekin bat egiten dutenak eta, horrez gero, bidelagun fidelenak izango zaizkigu: ez gara bakarrik sentituko, beraz, bakardadetik lagun-mordora pasako garelako urratsak egin ahala. Eta behera eta behera beti, konturatu orduko ur-konpartsa oso bat izango dugu ondoan, gurekin batera ibiltzeko gogoz, gizaki-etxe batzuk aurkitu arte. Eta beherago, auzunea. Eta gero, herri nagusia. Eta harago hiria. Eta gero… guk nahi duguna aurkitu arte. Erreka guztiek bat egiten dutelako gizakion guneekin. Edo, hobeto esanda, gizakiok beti egiten dugulako bat ur-guneekin. Bat garelako eta urari zor diogulako gure izaera, gure zibilizazioa.

Eta gorago beldurtzeko moduko larrialdia zirudiena, esplorazio goxo gogoangarri bihurtuko zaigu behean, zoriontsu egiten gaituen albumean beste kromo ahaztezin bat gehituko diguna. Basoak eta oro har natura ez direlako gure etsaiak, horregatik ez ditugu margo gorriez iraindu behar: besoak irekita daude, zain, gu besarkatzeko irrikaz. Gako bakarra gizakion pentsamoldeari uko egin eta ur bihurtzea da

Basaratuste: el carnaval del bosque

basa_MG_0622.

En nuestra cultura popular vasca existe una curiosa ceremonia de invierno sobre la que no se ha reparado a pesar de lo excepcional de la misma. Se trata del Basaratuste o Kanporamartxo, en notable retroceso y limitado hoy en día a unos pueblos de Bizkaia. En lo que a la puesta en escena se refiere, queda reducido a un almuerzo en el monte, sin referencia alguna a su historia y su razón de ser. Es decir, nos encontramos frente a una fiesta a la que traicioneramente se le hurtó el alma, la esencia y su razón de ser.

Pongámonos en escena… Las fechas tradicionales de los carnavales son libres y variadas dependiendo de la localidad, si bien lo corriente es que se celebren en los tres días previos al Miércoles de Ceniza, es decir, domingo, lunes y martes, que dan paso a la Cuaresma. Insistimos una vez más, que debemos habituarnos a mirar más allá de esas fechas y ceremonias siempre enmascaradas por el cristianismo. Y es que los carnavales son mucho más, algo salvaje, atávico, montaraz… unas fiestas que nos hacen escuchar los latidos de esa tierra que cada día besamos con nuestros pies.

La puerta a aquellos genuinos carnavales,  los auténticos, la abría en algunos lugares el jueves gordo o “de lardero” o, en otros, el Basaratuste. Era esta última una celebración que se hacía –y se hace– en el domingo previo al de carnaval. Hoy en día se conoce como «basaratiste», «basatoste», «basatuste»… y basta con citar su nombre para que la sonrisa y el brillo en los ojos afloren en los rostros de muchos de los ancianos a los que preguntamos. Porque recuerdan con nostalgia aquella tradición que, no pudiendo explicar cómo, dejaron perder para siempre. Eso sí: en contraprestación ahora no hay pueblo que no tenga su insustancial desfile y concurso de disfraces para que vanidosamente nos miremos al espejo y comprobemos lo geniales y auténticos que somos al ir a la calle disfrazados de gallinas o bucaneros.

1536

Pero lo nuestro es otra cosa… es el quedarnos con las nueces y dejar el ruido para otros. Porque aquí hablan nuestros antepasados: gritan y aclaman rogando que nos esforcemos por no olvidar aquellas ideas y formas de interpretar la vida suyas, aquellas con las que nos edificaron durante tantos siglos. Nada de fiestas estridentes y vocingleras… lo nuestro es el Basaratuste, cuyo precioso nombre, por cierto, se compone de «baso» y «aratuste», es decir, ‘el carnaval del bosque’. ¿Hay quien dé más?

En los pueblos en los que aún lo practican se acude a unos lugares específicos, fuera de las zonas habitadas. Unos enclaves que se repiten año tras año y que «pertenecen» a la comunidad humana de un municipio, barrio o parroquia que se identifica en torno a él.

2012_basatostea800

Allí se asan productos del cerdo, nuestro gran animal totémico, cuasidivino en los ritos invernales. Se cocinan pinchados en un palo llamado «txitxi-burruntzi» o “txitxi-burduntzi”. Son celebraciones que, a pesar de ser minoritarias, suelen gozar de buena aceptación por lo salvaje y puro de las mismas.

Pero pocos o nadie parecen percibir que se trata de la reminiscencia de una antiquísima ofrenda de alimentos que se le hacía al gran bosque, de nuevo para que despertase y cogiese fuerzas para producir todo aquello que necesitaban los humanos. Con un ritual fuego purificador, omnipresente, y valiéndonos de esas ramitas que el mismo bosque nos facilita. Con un simbólico sacrificio animal incluido: el del cerdo.

Algunos historiadores retrotraen todo este tipo de ofrendas a antiguos sacrificios humanos ofrecidos a la tierra madre y que posteriormente fueron sustituidos por muertes de animales. Existen diferentes referencias similares a nuestro Basaratuste por todo el mundo, lo que invita a pensar en un origen común prehistórico para todas ellas.

_basa IGP9801

Se dice asimismo que, ante la dureza del invierno, resultaba muy complicado alimentar a los animales para mantenerlos vivos, por lo que se iban sacrificando paulatinamente. Así, además de eliminar una obligación ganadera, se conseguía alimentar a los humanos y a las divinidades en una época en la que la naturaleza no ofrecía alimentos. Porque el invierno de nuestros antepasados era básicamente oscuridad, hambre y frío.

Y de allí, miles de años después, recogemos hoy nuestro ignorado e inadvertido Basaratuste, nuestro Kanporamartxo… Curioso también que se haya mantenido en los pueblos en donde no se perdió el euskera, constatando una vez más que creencias, costumbres y lengua fueron siempre de la mano.

En los pueblos de la comarca en donde yo vivo (Arrankudiaga, Ugao, Arrigorriga, Zaratamo, Arakaldo, Orozko…) tan extraordinaria fiesta es conocida como «kanporamartxo», nombre algo chocante y que no cuenta con interpretaciones etimológicas conocidas. Por mi parte sí me gustaría apuntar que, en sitios como Orozko, en las últimas reliquias de su euskera, se llama «martxo» al domingo de carnaval, probablemente relacionado con el nombre del mes de «marzo». De ahí que en lo personal opine que probablemente «kanporamartxo» sea ‘el domingo carnavalesco que está fuera [del carnaval puramente dicho]’. Por aportar algo…

Otras denominaciones con las que se nombra a este curioso ritual es el de sasimartxo, ‘el carnaval del jaro’ (Zamudio, Derio…) o basokoipetxu (Otxandio). En realidad este último caso sería «baso-koipetsu«, ‘la fritanga o asado del bosque’. En realidad, «koipetsu» significa ‘pringoso, grasoso’ pero, en pueblos como el mío, Laudio, se usa para denominar por antonomasia al tocino asado al «txitxi-burduntzi«.

Pero, sin duda, la denominación que más me encanta es la de basaratuste, la del «carnaval del bosque». Qué pureza, qué raigambre en lo más íntimo de nuestra cultura… pero además, nunca algo tan arcaico ha ofrecido mayor potencial para el futuro, ahora que se educa a los pequeños en la sostenibilidad y el respeto al medio ambiente. ¡Qué manera más bonita para mostrar honores y gratitud al bosque que esta fiesta anual de su carnaval! Y pedirle que despierte y que un año más nos haga dichosos con su existencia… ¿o preferimos limitarnos sólo a los disfraces de vampiro y otras memeces similares?

_MG_2687ml2

Kanporamartxo… Basaratuste… Recordemos para finalizar que, en el occidente vasco, el carnaval ha sido conocido como Aratuste, término a recuperar y defender como elemento patrimonial que es. Hoy, desdichadamente y al igual que nos sucede con la reducción del complejo carnaval a un simple disfraz, nos arrastra una empobrecedora globalización cultural, aun cuando esta sea vasca. Y en los reinos del Aratuste impera ahora el extraño Inauteriak, haciendo agonizar al primero.

Yo estoy ansioso ya porque llegue el día. Como recogió en su manuscrito (1567) Joan Pérez de Lazarraga, el segundo escritor en euskera, «…alegere baxe sekula triste, nik diot egun dala aratixte«, ‘alegre pero jamás triste, porque digo yo que hoy es Aratuste’. El bosque nos espera…

Programa sobre el Kanporamartxo o Basaratuste grabado con ETB2 en primavera de 2017.

.

 

 

 

felix facebook